Профессор Х.Досмұхамедовтың өмірі мен шығармашылық қызметінің негізгі кезеңдері

Халел Досмұхамедұлы 1883 жылы 24 сәуірде қазіргі Атырау облысы Қызылқоға ауданы Тайсойған елді мекенінде (№13 ауылда) дүниеге келді.

1885 ж. тамыз – 1902 ж. маусым. Орал әскери реалдық училищесінің оқушысы.
1902 ж. тамыз – 1903 ж. маусым. Орал әскери реалдық училищесінің қосымша қаласының оқушысы.
1903-1909 жж. Санкт-Петербургтегі Императорлық әскери-медициналық академияның студенті. Академияны үздік бағамен тәмәмдаған.
1909-1913 жж. Пермь губерниясының Чердынск уезіндегі Марчанск учаскесінде дәрігер; Орал облысында Орал казак-орыс әскерлерінің кіші дәрігері.
1913-1918 жж. Орал облысының Темір уезі учаскесінде дәрігер. Оба ауруының ошақтарында болып, оған қарсы күреске қатысты (1912, 1913 және 1915 жж.)
1917 ж. шілде. Орынборда өткен І Жалпықазақ съезінің төрағасы (ұлттық-демократиялық «Алаш» партиясы құрылды).
1917 ж. желтоқсан. Орынборда өткен ІІ Жалпықазақ съезі төрағасының орынбасары. Алаш (қазақ) автономиясы жарияланып, «Алашорда» үкіметі құрылды.
1918-1920 жж. Алашорда үкіметінің Батыс бөлімінің жетекшілерінің бірі (Жаһаншаһ Досмұхамедовпен бірге).
1918 ж. көктем. Мәскеуде Ленинмен және Сталинмен кездесіп, Кеңес өкіметі мен Алашорданың қарым-қатынасы туралы келіссөз жүргізеді (Жаһаншаһ Досмұхамедовпен бірге).
1920-1921 жж. Ташкенттегі Физикалық әдіспен емдеу институтының ординаторы; Қазақ пединститутында мектеп дәрігері.
1920-1921 жж. Орта Азия (Түркістан) университеті медицина факультетінің факультеттік хирургиялық клиникасында ординатор.
1921-1923 жж. Түркістан Республикасы Халық ағарту комиссариаты жанындағы Қазақ ғылым комиссиясының төрағасы болып тағайындалды.
1922-1924 жж. Түркістан Денсаулық сақтау халық комиссариаты коллегиясының мүшесі және емдеу-санитарлық бөлімінің меңгерушісі болып тағайындалды.
1923 ж. Орта Азия мемлекеттік баспа коллегиясының, кейін Шығыс қазақ мемлекеттік баспасының, кейін Қазақ мемлекеттік баспасы Шығыс бөлімінің мүшесі; 1925 – ж.-дан Шығыс бөлімінің меңгерушісі; 1926-ж.-дан Қазақтың мемлекеттік баспасы басқармасының мүшесі және меңгерушісінің орынбасары.
1923 ж. қыркүйек. Түркістан Республикасы Халық ағарту комиссариаты жанындағы Мемлекеттік ғылыми кеңестің төрағасы болып тағайындалды.
1923 ж. сәуір. Түркістан Халық комиссариаты кеңесі мен Түркістан Орталық атқару комитетінің арнайы тапсырмасы бойынша Жетісу облысын зерттеу жөніндегі экпедициялық комиссиясының мүшесі болып бекітілді.
1924 ж. қаңтар. Қазақ ағарту институты басқару төралқасының мүшесі (Ташкенттегі Қазақ пединституты).
1924 ж. 15 қаңтар. Ресей Ғылым академиясы жанындағы Орталық өлкетану бюросының мүше-корреспонденті болып сайланды.
1924 ж. Түркістан Денсаулық сақтау халық комиссариаты жанындағы эпидемияға (обаға) қарсы күрес Орталық комиссияның төрағасы болып тағайындалды.
1924 ж. маусым. Түркістан Халық ағарту комиссариаты атынан Орынборда өткен қазақ білімпаздарының съезіне іссапарға жіберілді.
1924 ж. Москвада болып өткен V Бүкілресейлік Денсаулық сақтау съезі жұмысына қатысты.
1924-1925 жж. Қазақ ғылым-баспа комиссиясы төрағасының орынбасары болып тағайындалды. Комиссияның міндеті мыналар еді: 1) Түркістан Халық ағарту комиссариатын ұлттық межелеп бөлуге байланысты Мемлекеттік ғылыми кеңес пен Орта Азия мемлекеттік баспасының Қазақ республикасына берілетін мүлігін қабылдап алу; 2) Қазақ Республикасына берілген ғылыми және баспалық мекемелер жұмыстарының үздіксіз жалғасуын ұйымдастыру.
1926 ж. Ресей Ғылым академиясы жанындағы Орталық өлкетану бюросының сессиясына Москваға іссапарға жіберілді.
1926 ж. Қазақтың Халық ағарту комиссариаты атынан Орта Азиядағы өндірістік күштерді зерттеу жөніндегі конференцияға делегат ретінде жіберілді.
1926 ж. Қазақ жоғары пединститутында ректордың орынбасары.
1926 ж. Қазақ ағарту институтын тарату жөніндегі комиссияның төрағасы болып бекітілді. (Қазақ Халық комиссариаты кеңесінің қаулысы, 1926 жылы, 1 қыркүйек).
1926 ж. Қазақ жоғары пединститутында мектеп-саниатарлық дәрігер болып қабылданды; оның жанындағы 9-жылдық тәжірибелі-үлгілі мектепте анатомия, физиология және гигиена пәндерінің мұғалімі.
1926-1927 жж. «Педология» курсы бойынша Қазақ жоғары пединститутында оқытушы.
1927 ж. Қазақтың жоғары пединститутында педология бойынша доцент болып бекітілді.
1927 ж. наурыз-сәуір. Қазақ мемлекеттік университетін ұйымдастыру жөніндегі комиссияның төрағасы болып тағайындалды; комиссия университеттің жаңадан ұйымдастырылатын үш факультетінің жалпы шығынын, оқу жоспарын және т.б. қажетті іс қағаздарын дайындады.

Қазақ Халық ағарту комиссариаты Қазақ мемлекеттік университетін ұйымдастыру жоспарын жүзеге асыру үшін тапсырылған жұмыстарды нақты және уақтылы орындағаны үшін алғыс жариялады.

1928 ж. ҚазКСР-де (Алматы қаласында) университет ұйымдастыру туралы комиссияның мүшесі болып тағайындалды (ҚазКСР Халық комиссариаты кеңесінің 1928 жылғы 3 шілдедегі №25 қаулысы).
1928 ж. қазан. Алматыдағы Қазақ мемлекеттік университетіне қызметке ауыстырылды. ҚазМУ-дің әкімшілік-шаруашылық бөлімін басқару ісі тапсырылды. ҚазМУ-дің педфакультетінде педологиядан оқытушы, әрі педология кабинетін басқару қоса тапсырылды.
1929 ж. 19 маусым. ҚазМУ-дің  педология кафедрасының профессоры болып бекітілді.
1929 ж. Қазақтың пединститутының проректоры болып тағайындалды.
1930 ж. 15 қыркүйек. Кінәсіз қамауға алынып, 19 ай түрмеге жабылды.
1932 ж. 20 сәуір. Қазақстандағы ОГПУ үштігінің шешімімен бес жыл конйлагерге қамауға алыну жөнінде үкім шығарылып, кейін ол үкім Воронеж қаласына жер аударылумен ауыстырылды.
1932-1934 жж. Воронеж қаласындағы Орталық қаратопырақты облыстық денсаулық сақтау бөлімінің Денсаулық сақтау және гигиена институтында бөлім (ОЗФ и П) меңгерушісі.
1934 ж. сәуір. Воронеж қалалық балаларды емдеу-профилакториялық амбулаториясы меңгерушісінің орынбасары.
1934 ж. Воронеж қаласының Орталық ауданының учаске дәрігері.
1934 ж.ЮВЖД санучаскесінің санитарлық дәрігер-эпидемиологы.
1934-1938 жж. Аудандық денсаулық сақтау бөлімінің балалар бақшасында дәрігер; пионер лагерінде дәрігер болды (қызы Сәуленің естелігінен).
1938 ж. Қайтадан тұтқынға алынып, Алматыға әкелінді.
1939 ж. 24 сәуір. Қазақ КСР Ішкі істер халық комиссариатының әскери трибуналы үкімімен ату жазасына кесілді.
1939 ж. 19 тамыз. Түрме ауруханасында өкпе туберкулезінен қайтыс болды.
1958 ж. 11 ақпан. Қазақ КСР Ішкі істер халық комиссариаты әскери трибуналының 1939 жылғы 24 сәуірдегі Халел Досмұхамедовке қатысты үкімі КСРО Жоғарғы Соты Әскери коллегиясының шешімімен жойылды (1958 жылғы 3 наурыздағы ақталғаны жөніндегі анықтамадан).

Небәрі 56 жас өмір сүрген отансүйгіш азамат - Х.Досмұхамедов бүгін, ертең, одан арғы күндерде халқының мақтанышы болып, ту етіп ұстар ұлағатты ұланына айналатыны ақиқат. Халелді - Халел Досмұхамедов етіп көрсетер, жалынды патриот, көрнекті қайраткер етіп, есімін аспанға әуелетер ісі артында қалды. Халқы үшін сіңірген еңбегін ерекшеледі. Оған келтірілген архив құжаттары мен тарихи мұралары куә.

Жалынды патриот, көрнекті қайраткерді қолдан жасамаймыз. Қайраткерді елеулі еңбегі мен ғылыми мұрасы биікке көтере алады. Осы түрғыдан алғанда Х.Досмұхамедов жалынды патриот бола алды ма деген ойға беріле отырып, бітірген диплом жұмысымды салмақтауды жөн көрдім. Оған ғылыми жетекшім де өз көмегін көрсетті.

Ой таразысына салып қарасақ, бұғанасы бекімеген жап-жас жігіт сонау 1905 жылдың өзінде-ақ, уақыт дүмпуін сезініп, алғашқылардың сапынан көріне білген. Жалындаған жас сол шақта-ақ үлкен ағаларының назарын да болса керек. Одан кейінгі Алаш партиясының құрамында болуы, патриоттық сезімінің қалыптасу, қайнар бұлағының бастауы болды.

Шығармашылық кезең - 1920 жылдан 1926 жылға дейін Ташкент халық ағарту институтында ұстаздың қызмет атқаруымен қатар, Орта Азия университетінің медицина факультетінде, сонымен қатар, Түркістан АССР Денсаулық сақтау, халық ағарту комиссариаттарында мемлекеттік деңгейдегі жауапты жұмыстарды атқарған кезеңінде бірқатар игі шараларды жүзеге асырды.

Демек, Х.Досмұхамедов халқы үшін жан аямай еңбек еткен көрнекті мемлекет қайраткері, ағартушы-педагог десек, еш артық болмас дейміз.

Оған тағы да қосымша деректер керек болса, саралап көрелік.

Х.Досмұхамедов туған халқының бақыты үшін, оның өсіп-өркендеуі үшін бар күш-жігерін аямаған дарқан дарындарымыздың бірі. Аяулы азаматтың қай қырынан келіп, зерделей бастасақ та, ерекше қырларымен мұңдалап көзге ұрып тұрады. Х.Досмұхамедов туралы 80 жылдай сөз қозғалмай келгені белгілі.

Ал, бүгін біз оны елін сүйген патриот, отансүйгіш азамат, үлкен саясаткер, ағартушы-ұстаз деп отырмыз. Себебі ол ғылыми шығармашылыққа ден қойған жылдары ұлттық мектептердің жаңа жүйесін құруға, қазақ тілінде ғылыми терминология жасау ісіне, ұлт тілінде кітаптар мен журналдар шығаруға белсене атсалысты.

Тарих, әдебиет, тіл ғылымдарына катысты іргелі проблемалармен айналысып, "Қазақ халық әдебиеті", "Қазақ-қырғыз тіліндегі сингармонизм заңы", "Кеңесары-Наурызбай", "Исатай қозғалысы турасында"  (1925), "Адамның тән тірлігі" (1927), "Сүйектілер туралы"  (1925), "Жануарлар"  (1928) атты кітаптар жазды.

X.Досмұхамедовтың қазақтың ою-өрнекті зерделі қолөнер мен сәулет өнеріндеті мұраларын зерттеуге арналған, әсем, зәулім медреселер салудағы адам таңқаларлық өнерлерін паш ететін Самарқан шаһарындағы "Тіллә-Ғари" және "Ширдар" медреселерін салушы Жалаңтөс батыр шежіресі мен Бұхардағы Көтілташ медресесінің салынуы туралы Түркістан уезі кіші болысы тама руының қазағы Омар Диханбаев пен Қызылорда уәзінің қазағы Жұманазар Ұрымқұловтардың айтқан аңыздарына сүйеніп, жазған ғылыми-зерттеу еңбектерінің де тәлімдік мәні зор қүнды еңбектер деуге болады. Х.Досмұхамедов бұл еңбектерді жалаң аңызға сүйенбей, шығыс мәдениетін зерттеушілер А.Вамбери (1868) мен Мұхаммед Якубтың (940-946 ж.ж.) еңбектеріне сүйеніп талдау жасаған тарихи аса құнды зерттеулер деуге болады.

Әлемде милиардтаған адам дүниеден өткен екен. Пенделердің басым көпшілігі білінбей келіп, танылмай өтіп, іздеген жерден табылмай келеді екен. А.Байтұрсыновтың сөзімен айтсақ, "сасық ми, салқын жүрек санасыздар, алаңсыз ақ малтасын езіп жатыр". Енді бір сәтте солардың ішінен-жалынды жандар-пассионарлар өмірге неге келгенін ойлайды, толғанады, тебіренеді, өмір сырына бойлайды, ләззатына тоймайды, зорлығына көнбейді, ел еншісін өктемшіге бермейді. Тек қана ұлт мүддесі үшін өмір сүргендері мәңгілік өлмейді. Академик М.Қозыбаевтың сөзімен айтқанда, "көктің құдіретінен, ұлылардың болмысынан, даналардың сөзінен, ата-бабаның мұрасынан алып, бойына жинап қана қоймай, соны еселеп қайтара алған жан ғана ұлтының сүйіспеншілігіне бөлене алады".

Шынында да професор Х.Досмұхамедов ел сүйіспеншілігіне бөленген, ойшыл жан, ол елінің елеулісі, халқының қалаулысы, ғалымдардың жалаулысы бола білді.

Заманында Әлихан Бөкейхановты "Алты Алаштың Әлиханы" деген еді. Ахмет Байтұрсыновты, Мұхтар Әуезовті "ұлт ұстазы" - деп санады. Мұхтар Әуезовтің өзін американдықтар "Мудрец Востока", - "Шығыстың ақылгөй данасы" деп атады. Қаныш Сәтпаев ұлттың ғұлама данасы болып тарихқа хатталды. Ильясты ұлттың ұяты деп таныды. Ал қалам тербеп отырған Халел Досмұхамедовты "ұлттың намыскер"  ("защитник чести нации") деп танысақ әділдік болар еді.

Ол Х.Досмұхамедов ең алдымен айдынды да айбынды елдің отансүйгіш азаматы бола білді.

Отансүйгіш азамат деп ата-ана ел үмітін ақтаған, Отан сенімін сақтаған, зұлымдық жолын баспаған жан-жақты дарын, арлы жанды айтады. Елжанды азамат деп қиын сәтте тәуекел қайығына қаймықпай мінетін, қас дұшпанның езуін тілейтін, жетім-жесірге, шаршап-шалдыққанға, қайғы басып қамыққанға көмекке келіп, шапағатын аямаған ерен ерді айтады.

Ғылыми кітапқа арқау болған, профессор Х.Досмұхамедов заманында осындай жан болғанына күмән келтіре алмаймыз. Әрине, "Х.Досмұхамедовтың мәдени тарихымыздағы ерен еңбегі не" дегенде, алдымен ойға оралары-әдебиетіміздің классигі Махамбет пен Исатайды "тірілткені", " оның алдаспан жыр толғауларын бүгінгі ұрпаққа мирас қылғаны. Тарихын қастерлеп халықтар үрдісіне ден қойсақ, Х.Досмұхамедов артына басқадай із-жол қалдырмағанның өзінде біздіңше, осынау ерлік еңбектерімен өз-өзіне мәңгілік ескерткіш орнатқандай еді.

Мұрат Мөңкеүлы, Шернияз шешен, Ығылман жырау, "Қарасай- қази", "Қыз Жібек", "Кеңесары-Наурызбай", Абай, Бернияз тағы басқаларды, сол бір қиын кезде, хатқа түсіріп, тасқа бастыруы - ерлік емей немене!

Ендеше профессор Х.Досмұхамедовтың еңбектері арқылы аз да болса қосар үлесі, бүгінгі таңдағы Қазақстан Республикасының идеологиялық бағыты - Қазақстан патриотизмінің алтын арналары екендігін, Отан, елін, жерін, салт-дәстүрі, әдебиеті мен тарихын қастерлей білетін отансүйгіш азамат дайындау жолындағы игі бағыттар екендігін баса айтқанымыз жөн. Сонымен қатар, осы сияқты патриоттық тәрбие идеялары, практикалық қолданыста, оң нәтижелерін беріп, Қазақстанның өркендеуіне, рухымыз биік халық болуымызға өз септігін тигізері сөзсіз.

Қорыта келе, Х.Досмұхамедовтың ағартушылық қызметін, сонымен бірге ғылыми шығармашылық еңбектеріндегі патриоттық тәрбие идеяларының үлгілерін егжей-тегжейлі қамтып, бұл мәселенің зерттелуін түбегейлі шештік деген ойдан әсте аулақпыз. Сондықтан еліміздің жеткіншек ұрпағының ұлттық-тарихи санасын өркениетті деңгейіне көтеру үшін Х.Досмұхамедовтың мол тарихи-педагогикалық мұрасын тиімді пайдаланудың мүмкіндіктерін басқа да қырларынан іздестіру алдағы уақыт еншісінде деп есептейміз.

Х.Досұхамедовтың есімін иеленген Атырау мемлекеттік университеті алдына орнатылған ескерткіші

Х.Досмұхамедовтың ата-бабалары жерленген жері

Х.Досмұхамедовтың студенттік кезеңі.

Тізімге қайта оралу