Халел – лингвист

Х.Досмұхамедұлы – қазақ тілі терминологиясының негізін салған, оның фонетикасы мен емлесін, әдеби тіл, әдебиет тілі, түрік тілдерінің тарихы туралы ғылыми талдаулар жасап, артына өшпес мұра қалдырған лингвист-ғалым.

Ғалым 1924 жылы Ташкетте «Қазақ-қырғыз тіліндегі сингармонизм заңы» атты кітабын бастырып шығарды. Ол бұл еңбегінде «Сингармонизм деген сөз, қазақша айтқанда, үндестік, ұқсастық деген мағынада».

 «Сингармонизм түрік тілінің айрықша өзіне біткен қасиеті. ... Біз «дауыстылар гармониесі» дегеннің орнына дыбыстар гармониесі деп айтқанды дұрыс көреміз. Қазақ-қырғыз тілінде сингармонизм заңына көнбейтін сөз, сөз өзгерісі жоқ» - деген тұжырымдар жасаған.

 Халел – халқымыздың рухани дамуының ғылыми бағдарламасын жасап, іске асырушы. 1923 жылы Түркістан автономиялы республикасының астанасы Ташкентте «Талап» қоғамы құрылды. Осы қоғамның алты толық мүшесінің бірі болып Халел Досмұхамедұлы енді. Осы қоғам өз жұмысында ауқымды, кезек күттірмейтін, халық үшін ең зәру төмендегідей үлкен міндеттерді атқарды:

             а) Қазақ-қырғыз халқының әдеби тілін, ғылым атауларын (терминологиясын), емлесін, басқа мәселелерін тексеру;
             ә) Сәулет өнерін (искусство) тәптіштеу;
             б) Қазақ-қырғыз халқының тарихын һәм саясатын тексеріп қарастыру;
             в) Қазақ-қырғыз мектептерінде оқыту мәселелерін реттеп жөнге салу;
             г) Қазақ-қырғыз халқының білім қызметкерлеріне Һәм өнер қайраткерлеріне жәрдемдесу.

 Халел Досмұхамедұлы «Қазақ-қырғыз халқының мәдени өркендеуіне жәрдем» келтіру үшін жоғарыда аталған мәселелердің өмірде шешімін табуға атсалысып қана қойған жоқ, осы жұмыстың ең ауырын жеті жыл бойы өзі атқарды. Сөйтіп, туған халқына мәдениет шамшырағының шұғылалы нұрын төкті.

 Халел-ғалым педагог, қазақ мектептері мен жоғары оқу орындарын ұйымдастырушы. Халел 1920 жылдан бастап Ташкенттегі халық ағарту институтында оқытушы болып жұмыс істеді.

 1923 жылы Түркістан республикасының қарамағындағы ғылыми кеңестің төрағасы болды.

 Сол жылдан бастап «Қазақ-қырғыз білім комиссиясына» жетекшілік етті. Қазақ-қырғыз халқының мәдениетін дамыту мақсатымен құрылған «Талап» қауымының негізін қалаушылардың бірі болды.

Т.Жүргенұлы, С.Садуақасұлы бастаған қазақ қайраткерлерімен бірлікте ұлттық жоғары оқу орындарының қажеттігін дәлелдеп сөз сөйлеп, мақалалар жазды.

 1928 жылы қазан айында Ташкенттегі пединституттың негізінде Алматы қаласында Қазақ Мемлекеттік университеті ашылды (қазіргі ҚазҰПУ).

Халел бұл оқу орнын ұйымдастыруға белсене араласып, оның тұңғыш проректоры болып тағайындалды.

 Халел 1924 жылы Россия академиясының Орталық Өлкетану бюросының мүше-корреспонденті болып сайланды. 1927 жылы оған доцент, 1929 жылы профессор атағы берілді.

 Сол кезеңде жер-жерде қаулап ашыла бастаған қазақ мектептерінің жаңа жүйесін құруға, ұлттық тілде оқулықтар дайындауға, М.Жұмабайұлы, Ж.Аймауытұлы, М.О.Әуеззов және тағы басқалардың психология, педагогика, әдебиет оқулықтарын жазуына үлкен ықпал жасады. Халел педагогикалық ағарту жұмыстарын қазақ тіліндегі оқулықтар шығару ісімен шебер ұштастырды, ана тілінде жаратылыстану ғылымының оқулықтарын жазды.

 Халел 20-шы жылдары қазақ еліне ғылым мен білім беру жолында игілікті жұмыстар істеді. Қазақ даласында көшпелі мектеп-интернаттар ашу, оқу құралдарын шығару, мұғалімдер даярлау және сан-салалы ғылым түрлерінің дамуына мұрындық болды.

Тізімге қайта оралу