Халел – қазақ жазуы тарихында латын әліпбиін тұңғыш енгізуші

Халел  Еуропаның біраз халқының тілдерін жақсы білген. Ол «Қазақ-қырғыз тіліндегі сингармонизм заңы» атты ғылыми еңбегіндегі араб-парсы сөздерінің тілімізге ену тарихын талдай келіп, «соңғы заманда әдебиет тілімізге жапа-тармағай кіріп жатқан» Аурупа (Еуропа) тілдерін бірнеше топқа бөліп, оның ішінен «бізге керегі мына үшеуі» - роман, герман, ислабиан (испан) тілдерін жіктеген.

Сол сияқты әр топтың ішіндегі тілдің бір-біріне жақындығын түрік тілдерінің (ноғай, қазақ, қырғыз, өзбек, түрікпен, оспан) жақындығындай екендігін дәлелдеп, бұл тілдердің емілесіне талдау жасаған.

 Халел латын тілін жетік білген. Сол заманда оқу орындарында латын тілі негізгі пәндердің бірі ретінде оқытылды. Халел 1931 жылы қыркүйектің 14-і күні ОГПУ-дің тергеушісіне жазып берген құжатта ол: «1903 жылы Петербург медициналық академиясына латын тілінен қосымша емтихан тапсырып түстім...»-дейді.

 Шынында да латын тілі медицинада ең негізгі пәндердің бірі болды. Барлық дәрі-дәрмек, тіпті қолданылатын кейбір құралдарға дейін латын тілінде жазылған.

 1924 жылы Орынборда А.Байтұрсынов, Ә.Бөкейханов, М.Дулатов, Е.Омаров, Н.Төреқұлов, Т.Шонанов т.б. зиялылар қатысқан білімпаздардың тұңғыш съезіне Түркістан оқу комиссариаты атынан өкіл болып Х.Досмұхамедұлы қатысқан, ғалым алғашында латын әліпбиіне көшуді қолдамаған. Бірақ бұрынғы КСРО халықтарының орталық баспа басқармасының төрағасы Нәзір Төреқұловтың тапсыруымен латын әліпбиі негізінде жасаған жобасын «Ақжол» газетінде жариялаған. Бұл жөнінде Халелдің съезде сөйлеген бір сөзінде: «Менің латын әрпін алуға қарсы екенім рас. Бірақ ол (бұл жерде Н.Төреқұловты айтып отыр), латынға қарсы екенімді біле тұра маған латын әріптерінің жобасын жазып беруге тапсырған соң сол жобаны жасағаным рас», - дейді.

 Сол кезде латын әрпін қолдап жүрген талай тіл мамандары тұрғанда бұл жауапты істі Х.Досмұхамедұлына тапсырылуы тілші ғалымдардың оның бұл саладағы білімдарлығына берілген аса жоғары баға еді.

Тізімге қайта оралу