Халел – журналист, аудармашы, баспагер

1913 жылдан бастап Халел қолына қалам алып, баспасөзге араласты. Ол осы кезде «Орал», «Пікір», «Қазақ» газеттеріне үзбей мақалалар жазып тұрды.

Халел «Шолпан», «Ақжол», «Еңбекші қазақ», «Сәуле» сияқты газет-журналдардың беттерінде тіл, халық ағарту, тарих, дәрігерлік-емшілік мәселелері туралы ғылыми маңызы зор мақалалар жазды. Ол қырғыз-қазақ комиссиясы жанынан «Сана» журналын шығарып, оның редакторы болды. 1923 жылы Түркістан мемлекеттік ғылыми баспасының бөліміне жетекшілік етті.

 Халел профессор Поливановпен бірге «Сұлтан Кенесары тарихына қосымша материал» кітапшасына (1923 ж.) және «Қыз Жібек» (1923 ж.), «Кенесары-Наурызбай» (1923 ж.) жыр кітаптарын редакторлық етіп, баспаға дайындады.

 1923 жылы «Қазақ-қырғыз комиссиясының» жанынан «Сана» журналын ашты және оның шығарушысы өзі болды. «Сана» халыққа білім беруде алдына елу екі бағытта жұмыс істеуді мақсат еткен және оның көпшілігін орындаған.

 Ол сонымен қатар ғылыми-танымдық өресін кеңейту мақсатында Ю.Вангерьдің «Рассказы о том, как устроено и работает наше тело» (Денелеріміздің түзелуі мен жұмыс қылуы, 1924), «Рассказы о том, как живут и устроены растения» (Өсімдіктердің тіршілігі мен түзелуі туралы әнгімелер, 1924) кітаптарын аударды. Өзі 1918, 1924 жылдары «Как бороться с чумой среди казахского населения» деген кітабын орыс тілінде жазды.

 Халел – терминологияның тұңғыш негізін қалаушы. Халел 1923 жылы «Қазақ-қырғыз білім комиссиясын» басқарды. Ол 1924 жылы Орынборда өткен қазақ білімпаздарының тұңғыш съезінде оқу пәндерінің атаулары, оларды қабылдау және бекіту жолдарын ұсынды.

 Ол: «Бүгін қазақ халқы үшін жалғыз білім кеңесі болу керек. Ол білім кеңесінің жанында пәннің мамандарынан сайланған комиссиялар болу керек. Пән сөздері әуелі пән комиссиясының сынына түсіп, оның қабылдап алған сөздері баспасөз жүзінде жарияланып көптің талқысына түсуге тиіс. Ол пән сөздері сонан соң ғана барып білім кеңесінің қарауына түсіп, бекітіліп шығуға тиіс», - деп ұйымдастыру жағынан бірден-бір дұрыс жол ұсынды. Кейін Халелдің бұл ұсынысы қабылданып, терминком құрылып, ол күні бүгінге дейін өз жұмысын жалғастырып келеді.

 Халел тілімізге енетін кірме сөздер туралы құнды пікірлер айтқан: «Жат сөздерді қолданғанда өзгертпестен алып, бастапқы жат қалыбымен тілге сіңіреміз дегендік – шатасқандық. Бұл жолда жүрген адамдар тілімізге орасан зиян келтіреді. .Зорлықпен кіргізген жат сөздер елдің түп қазығы болған тілді бұзады».

 Халел қазақ ақындарына былай деп кеңес береді «Ақындық – табиғаттың саннан таңдап бірен-саран адамдарға беретін артық өнері.

  ... Тілді бұзбай ұстарту, шеберлету, байыту ақындардың мойындарына артылған зор борыш».

 Халел – ана тіліміздің жанашыры. «Тіл – жұрттың жаны. Өз тілін өзі білмеген ел ел болмайды. ... Тілінен айрылған жұрт жойылған жұрт».

    «Ана тілін білмей тұрып, жәй тілді еліктей беру зор қате. Бұл оқығандардың һәм оқушылардың есінен шықпауы керек».

 «Бөтенше жақсы сөйлеймін деп мақтану керек емес, ойлаңқырау керек».

 «Ана тілін жақсы біліп тұрып бөтенше жақсы сөйлесең бұл сүйініш, ана тілін білмей тұрып, бөтенше жақсы сөйлесең бұл күйініш».

    «Әдебиет тілінің қаруы – баспа мен мектеп, - деген ол – мектеп пен баспаның тілі дұрыс тіл болса, елдің тілін көркейтіп, байытып, гүлдендіреді; мектеп пен баспадан қолданған тіл шатасқан тіл болса, ол ел – сорлы ел, мұндай елдің тілі бұзылмай қоймайды».

 Ол өзінің еңбектерінде қазақтың шешендік өнерін, өлең құрылысын, «сөздердің туралығы мен дәлдігін, айқындығы мен әуезділігін» сөз етеді. «Нысанбай тілі нағыз үлгі боларлық, ал Мұраттың тілі әдебиетімізге негіз болған ел әдебиетінің тілі», - деп Нысанбай мен Мұрат ақындардың тіліне жоғары баға береді.

Тізімге қайта оралу