Жаңа көшке бастар керуенбасы

Атырауда аймақ басшысы Нұрлан Ноғаевтың қатысуымен «Латынға көшу: болашақ таңдауы» атты актив өтті. Латын әліпбиінің жасақталуы жөнінде өз ой-пікірлерімен бөліскен атыраулық ғалымдар мен сарапшылар, жас буын өкілдері латын әліпбиіне көшу ұлтымыздың тарихында ерекше оқиға болғалы тұрғанын айтты.

Бүгінде қоғамымызда латын әліпбиіне көшудің маңызы жан-жақты сараланып, зерделенуде. Латын әліпбиіне көшудің Парламент жиынында таныстырылған жобасы туралы пікірлер Атырау өңірінде де кеңінен талқылануда. Оған өңірдің зиялы қауымы, ғалымдар мен сарапшылар, облыс­тағы этномәдени бірлестік орталықтары мүшелері, жас буын белсене атсалысуда. Облыс активінде латын әліпбиінің жасақталуы жөнінде өз ой-пікірлерімен бөліскен Х.Досмұхамедов атындағы Атырау мем­лекеттік университетінің қауымдастырыл­ған профес­соры, филология ғылымдарының кандидаты Жұмазия Әбдірахманова:
– Жазу – әрбір халықтың рухани, мәдени өсуін, даму деңгейін көрсететін әлеуметтік мәні зор құбылыс. Ол – өткенді, бүгінді және келешекті жалғастыратын алтын көпір. Қазіргі жазуымыз бірнеше ұрпаққа білім беріп, оларды талай биіктерге жетеледі, қазақтың әдебиетін, мәдениетін, ғылымын көтеріп, егемен мемлекетімізге де қызмет етіп келеді. Бұл рас. Бірақ барға қанағат етуге болмайды. Бәсекеге қабілетті 30 елдің қатарына ену үшін Елбасының алға қойған мақсат-міндеттерін жүзеге асыру жолында жұмыла жұмыс істеуіміз керек. «Ел бүгіншіл, менікі ертең үшін» деген екен Ахмет Байтұрсынұлы. Қазір қолға алып жатқан дүниенің бәрі біз үшін емес, кемел келешек жолында жасалып жатқан ауқымды іс» деп латын әліпбиіне көшудің артықшылықтарын саралап берді.
Халықаралық «Қазақ тілі» қоғамдық бірлестігінің Атырау облыстық филиалының төрағасы Әбілхан Төлеуішовтің айтуынша, Елбасы латын әліпбиіне көшуге тапсырма берді. Ендігі кезек ұлттық жазуға келіп тіреліп тұр. Санамыздың түкпірінен төл дыбыстары­мызды аршып алу, төл емле – ереже құрас­тырып алу оңай болмайын деп тұр. Әліпбиі, таңбасы мен ережесі үйлескен жазу ғана тіл егемендігінің кепілі болып табылады.
– Біздің қазақ тілімізге ғана тән тоғыз дыбысымыз бар. Осы дыбыстарымызды латын әліпбиінде таңбалау қарпін жүйелеп алуымыз керек. Кешегі парламенттік талқы­лауда оның алғашқы қадамы жасалып, таныстырылды. Қазір бұл елімізде кең талқыланып жатыр. Биылғы жылдың аяғына дейін латын әріптерінің бір стандарты бекітілуі тиіс.
Қазақ тілінің жаңа әліпбиге көшуі – тәуелсіз мемлекет пен қазақ қоғамының жеке дара ісі мен таңдауы. Бұған қазақ қоғамы іштей дайын отыр. Жаңа әліпбиге көшу – үлкен ұлттық нартәуекел. Латын қарпіне
өту – көршілердің мүддесіне қайшы емес. Ресейдің негізгі саяси күштері, ресми билік органдары біздің қадамымызға теріс пікір айтқан жоқ. Екі елдің қарым-қатынасы тілдік саясатқа емес, экономикалық мүдделестікке негіздел­ген. Елімізде орыс тілі өз қызметін жалғастыра береді. Латын әліпбиін енгізу ел­дің ішкі мәселесін шешуге, мемлекеттік тілді дамытуға бағытталған.
Уақытты созбай парламенттік тыңдауда ұсынылған жаңа әліпбиді жан-жақты талқылап, әрбір әріпті, әр таңба мен белгіні терең талдауымыз қажет. Себебі, тіл және жаңа әліпби мәселесінде ешқандай қателік болмауы тиіс.
Ендігі міндет – осынау ел дамуы үшін ұсынылып отырған идеяларды дұрыс түсініп қана қоймай, оның іске асуына да белсене атсалысуымыз керек деп ойлаймын. Елба­сының бір елде, бір қаріп болу керек деген мақсатын қолдайық. Бұл болашақ үшін, келер ұрпақтың тағдыры үшін қажет. Латын
әліпбиі – қазақ елін жаһандануда жаңа көшке бастар керуен басы. Әліпбиді өзгерту – өз ерекшелігімізді сақтап қалу, әлемдік интегра­ция, ақпарат алу мүмкіндіктерін дамытуға жағдай жасайды, – деп көп көңілінен шыққан пікірін ортаға салды.
«Тхоньил» этномәдени бірлестігінің төрағасы, «ЭйЭлСиСи» лингвистикалық орталығының басшысы Людмила Лидің де ой-пайымы активке қатысушылар тарапынан қолдауға ие болды.
– Қазақ тілі әліпбиін латынға көшіру мәселесінің мәні тереңде жатыр. Себебі, бұл жерде графиканы ғана емес, тұтас қоғамдық сананы, мәдениетті қайта жаңғырту мәселесі тұр. Тіл орталығының басшысы ретінде айтарым, елімізде бүгінде мемлекеттік, орыс және ағылшын тілдеріне сұраныс жоғары. Соңғы кездері корей, қытай тілдеріне деген қызығушылық та артып келеді. Демек, латын тіліне көшу – қоғамда айтарлықтай проблема туындатпауы тиіс. Өйткені қазақстандық­тардың дені әзірден ағылшын тілін меңгерген. Әлбетте, жаңа әліпбиді жаттап алу да оңайға соқпайды. Сол үшін, сауатты дайындалған орфографиялық, фонетикалық және транскрипциясы, яғни, дұрыс дыбысталуы көрсетілген сөздіктер керек. Әдістемелік құралдар да артық болмас еді. Әліпби үлгісі 25, тіпті 26 әріптен тұруы да мүмкін. Бірақ, менің ойымша қазақ тіліне дифтонгтардың қажеті шамалы. Латын графикасының нақты үлгісін жасар кезде, тілдің тазалығы, әріптердің дұрыс дыбысталуына назар аудару маңызды деп ойлаймын» деп Л.Ли көпшіліктің ойында жүрген пікірлер легін ашық айтты.
Өзге ұлттың өкілдерін де латын әліпбиіне көшудегі қазақ халқының ортақ пікірі ойландырғаны, халықтың заманға сай тілдерді үйренуге деген қарым-қабілетін, ықыласын саралап актив жиынында жергілікті басшы­лық, ғалымдар мен сарап­шылар алдында айтуы ерлікке бағаларлық. Сайып келгенде оның сөзінің жаны бар. Себебі, Атырау өңірі секілді шетелдік ком­паниялар шоғырланған жерде қазақстан­дықтардың көптілді, соның ішінде ағылшын тіліне меңгеруге деген құлшынысы орасан екенін уақыт дәлелдеп берді.
Бұны атыраулық жастардың пікірін айтып жеткізген Атырау қалалық Жастар ресурстық орталығының басшысы Серік Қадыровтың да сөзі айқындады.
Оның айтуынша, ғаламдық дамудың жаңа дәуірінде латын әліпбиіне көшу – мәселесі тарихи қажеттілік және тіл саясатында халық­аралық ақпараттық-коммуникациялық құралдарды пайдалану бүкіләлемдік трендтер талабына толық сәйкес келеді. Қазір дүние­жүзіндегі аса өзекті ақпараттар ағынының 70 пайызы латын графикасымен беріледі. Оның үстіне, әлемнің 100-ден астам мемлекетінде латын әліпбиі қолданылады.
«Атырау жастары латын әліпбиіне көшу идеясын қолдайды. Себебі, латын әліпбиі қазақ дыбыстарын нақты айқындауға мүм­кіндік береді. Прагматикалық жағынан да бұл ыңғайлы қадам. Әсіресе, Қазақстан жас­тарының дүниежүзімен тіл табыса алатын деңгейде болуы үшін, латын әліпбиіне көшу өте маңызды» деді ол.
Активтегі басқосуда Атырау облыстық Білім беру басқармасы Әдістемелік кабинетінің бөлім басшысы, Атырау өңірлік «Рухани жаңғыру» жобалық кеңсесінің бас менеджері Орынтай Биманова латын әліп­биіне көшуде аға буынның жатырқауын, керісінше жастардың латынша жазуға машықтанып жүргенін тілге тиек етті.
– Ұлтымыздың тарихына көз жүгіртсек, 1929 жылғы 7 тамызда КСРО Орталық Атқару Комитеті мен КСРО Халық Комиссарлары Кеңесінің Президиумы латындандырылған жаңа әліпби – «Біртұтас түркі алфавитін» енгізу туралы қаулы қабылдап, ол 1940 жылға дейін қолданылып, кириллицаға көшкен болатынбыз. Демек, біз өткенімізді қайта еске алып, жаңғыруға бет бұрдық. Бұл жердегі менің айтпағым, аға буын ұрпақтарының басым көпшілігі латын әліпбиіне көшуді тосырқай, жатырқай, жалтақтай қарсы алса, жастардың латын әліпбиіне деген көзқарасы мүлдем бөлек. Жастар тарапынан латын әліпбиіне көшуді қолдаушылар көп. Жаңа әліпбидің жобасын көріп таныстық, әрине тағы да алып-қосарлар болатын шығар деген ойдамын. Болашақта айтылған пікірлер ескеріле жатар. Меніңше қиындығы жоқ, тек осыны үйрететін кадрларымыздың сауат­тылығына назар аударуымыз керек. Алдағы ең басты мәселе осы» деп маңыз берер мәселені айтты.
Латын қаріпінің халық қалауындай болуы және маманның сауатты болуы ұлт тарихында болатын ерек оқиғаның өміршең болуына себепкер болады. Сондықтан да латын әліп­биіне көшуде халықтың ұсынысы, тілектері міндетті түрде ескерілуі қажет. Облыстың актив жиынында аймақ басшысы Н.Ноғаев: «Мемлекет басшысы айтқандай, латынға көшу кезең-кезеңмен жүзеге асады. Болашақ ұрпақ үшін мәдениет пен білімнің іргетасын бүгін қалауымыз керек» деп Атырау қаласы мен аудан әкімдері, мекеме басшыларына халықпен етене байланыс орнатып, латын әліпбиіне қатысты ұсыныс-пікірлерін білуге тапсырма берді. Халықтың ұтымды ұсыныс­тары арнайы комиссияға ұсынылатын болады.

Тізімге қайта оралу