Ғалымдардың ұсыныстары тыңдалды

Халел Досмұхамедов атындағы Атырау мемлекеттік университетінде Парламентке ұсынылған латын әліпбиінің жобасы туралы дөңгелек үстел өтті. Университет ғалымдары мен мамандары латын тіліне көшуде халықтың ұсыныстарын ескеріп, тезірек латын әліпбиіне көшуді қолдап отыр.

Х.Досмұхамедов атындағы Атырау мем­лекеттік университетінің ректоры Абзал Талтенов «Мемле­кеттік тілдің латын графика­сындағы әліпбиіне көшудің өзекті мәселелері» атты дөңгелек үстелде басқосудың мақсаты – қазақ тілінің халықаралық дәрежеге шығуына жол ашуда латын графикасындағы әліпбиіне көшуге қатысты тілдік проблемаларды тал­қылау екенін, осы мәселе төңірегін­де ғалым­дардың ұсыныстарын тың­дауға негіз болғанын айтты.
Алғысөз алған облыс әкімінің орынбасары Әлібек Нәутиев: «Біз парламентте өткен талқылау бары­сында елімізде латын әліпбиіне көшу жұмыстары 2006 жылдан басталға­нын білдік. Осы жылдар аралығында ұлттық комис­сия құрылып, әліпбидің бірнеше бағыттағы нұсқалары да­йын­далған. Соның маңызды деп таныл­ған екеуінің бірі ғана Парла­ментке ұсынылды. Мемлекет басшы­сы елімізде қабыл­данатын заң, ре­форма болмасын, ең алдымен, ха­­лықтың талқылауынан өтуі тиіс­тігін айтты. Сондықтан латын әліп­биіне көшу мәселесі де жан-жақты талқылаудан өтеді. Соған аты­раулық ғалымдардың да ұсыныс­тарын ашық айтып, атсалысқандары қажет, – деді облыс әкімінің орын­басары.
Басқосуда сөз сөйлеген универ­сит­теттің филолог ғалымдары мен ағылшын тілі мамандары, әліпбидің жобасы туралы ой-пікірлерін ортаға салды.
Ұлағатты ұстаз, жұмекентанушы, филолог ғалым Қадыр Жүсіптің айтуынша, көптеген мемлекеттер латын әріпіне көшті. Бірақ олар әлі де болса, кириллицаны қолдануы мүмкін. Бірақ түбі таза латын жа­зуына көшетін заман туады. Латын әліпбиі – түркі әлемін жан-жақты жақындастыратын ортақ жазу. Басылымдар мен кітаптар, телеар­налар латынға көшкенде халық лезде мұны үйреніп кетеді.
– Латын әліпбиіне көшудің ұтымды жері – бүкіл төрткіл дүниеге тарыдай шашылған қазақтардың бір жазуды қолдану мүмкіндігі. Біз оның осы жағынан тиімділігін қазірдің өзінде шетелдегі қазақтардың баспа­сөзге берген сұхбаттарынан көріп отырмыз. Себебі, өз туған Отаны – Қазақстанда тұратын қазақтар ки­риллицаны пайдаланса, Еуропадағы қазақтар Түркия, Өзбекстан еліндегі қазақтар – латын әрпін, Қытай қа­зақтары әлі күнге төте араб графи­касын қолданады. Осындай қазақ пен қазақ арасындағы графикаға байланысты қиындықты біз Атырау мемлекеттік универ­ситетінде оқитын шетелдік қазақ балалары тарапынан көріп жүрміз. Демек, латын жазуына көшу – әлемдегі қазақтардың ұлт ре­тіндегі бірегейлігінің қалып­тасуына зор ықпал етеді. Ортақ жазу арқылы шетелдік қазақтар өз ұлтының ті­лінде, өз Отанынан күнделікті ақпа­ратты және латын қарпімен жазылған әдеби және басқа да туындылармен танысуға мүмкіндік алар еді. Осының арқасында әлемдегі қазақтар ана тіліндегі ортақ кеңістікке ие болады. Латын әрпіне көшу мәселесінің Пар­ла­ментте қаралуы 2025 жылы латын қарпіне толықтай көшуге бағытталған нақты қадам екені сөзсіз. Алда тұрған міндет – қазақ халқының бай әдеби мұрасын, қордаланған ғылыми еңбектерді осы қаріпке ауыстыру, бұл процесстің техникалық, қаржылық мәселесін шешу, әрине, қазіргі ма­ңызды мәселе – халыққа осы латын гра­фикасына көшудің маңызы мен мәнін, қа­жеттігін жан-жақты түсін­діру жұмыстарын жүзеге асыру, – дейді университет профессоры Жұмазия Әбдірахманова.
Осы университеттің профессоры Жомарт Мұхамбетовтың де өзіндік пікірі айтылып, мақұлданды. Оның айтуынша, біріншіден, әліпбиде қол­данылатын әріптердің санын, олар­ қазақтың төл әріптерін қалай бей­нелейтінін реттеп алу қажет. «Біздің ойымызша, жаңа әліпбидегі әріптер саны 26-дан аспауы керек және қазақтың төл әріптері де қосымша белгілерді пайдаланбай, латын әліпбиінің клас­сикалық алфавитіндегі әріптер арқылы берілуі қажет. Өздеріңізге мәлім, тіліміз мемлекеттік мәртебе алғанымен, өз тұғырына қона алмай келеді. Ал­дымен, мемлекеттік басқару жүйесі­нің өзінде мемлекеттік тілдің қол­данылу дең­гейі жеткіліксіз. Мұндай мәселе Атырауда бол­маға­нымен, көптеген орталық органдарда, бір­қатар облыстарда жиын-жиналыстың тілі орыс тілі болып келетіні жасырын емес. Сөй­леушілер әрі кеткенде қазақ тілінде сәлемдесіп, бірер сөз қазақшасын айтып, бұдан соң орыс­шаға кө­шеді. Ендеше, жаңа графикаға көшкен­де осы мәселе ескерілуі тиіс. Ертең жолдама хатын қа­зақша латын әрпімен жазып, негізгі ақпаратты кириллицамен орысша дайындай беретін болсақ, әліпбиі­мізді латын графикасына көші­ру­дің мәні болмайды. Айта кету керек, Елбасы осы мәселеге байланысты байыппен қарап, қоғамның талқы­сынан өткіз­гені біздерге белгі­лі бір артықшылық беріп тұр. Мұндай фак­тор­лар мемлекеттік тілдің да­муына кедергі болып, тынысын та­рылтады. Қазақ тілін қазақ­стан­дық­тардың ортақ тіліне айнал­дыру – елі­міздің табысты дамуының маңызды факторы, – деп өз пайымын ортақ талқыға ұсынды.
Осы жиынға қатысқан студенттердің бірі Айым Балдай: «Жастар меңгеріп алып кетеміз, бірақ 1 сыныпқа барған балалар үшін латын әліпбиі қиындық туғызуы мүмкін. Соны ес­керіп, ғалымдары­мыздың ортақ шешімге келіп, латын әліпбиін ұсынуын күтеміз», – деді.
Жиында Атырау өңірлік «Рухани жаңғырту» жобалық кеңсенің бас менеджері О.Биманова, педагогика ғылымдарының кандидаты, аға оқытушы Б.Қайыржанова, Аударма ісі және шетел тілдері кафедрасының аға оқытушысы Жәния Ингамова­лардың пікір-ұсыныстары, латын тілінің әлем қазақтарын біріктіретін фактор екенін дәлелдей түскендей болды.

Тізімге қайта оралу