15 мамыр - Махамбет поэзиясының күні
Халық көтерілістерінде жорық жолын жырлайтын ақындар болған, олар сарбаздарға дем беріп,жігерлендіріп,бұрынғы өткен батырларды дәріптеп,үлгі өнеге етіп,жырға қосқан.
Бірақ олар, жауынгер ақын Махамбет Өтемісұлы сияқты халық көтерілісінің көсемі дәрежесіне жете алмаған.
Исатай деген ағам бар,
Ақ кіреуке жағам бар, - деген ұйқастар,немесе:
Исатай басшы,
Мен қосшы, - деген сөз байламдары Махамбеттің 1836-1838 жылдардағы халық қозғалысындағы көсем Исатайға өте жақын серік болғаны Исатай көтерілістің тарихи басшысы болса, Махамбет халықты өлең-жырмен үгіттеген,көтерілісшілердің рухани басшысы.
Махамбеттің осындай дәрежеге жетуін тарихи ой елегінен өткізгенде,тағы да жауынгер ақынның өскен ортасын, түп-тамырын ажыратпаса болмайды.
Махамбет Өтемісұлының өмірін зерттеушілерге және мұрағат деректеріне сүйенсек,Махамбет 1803 жылы туған деген пікір үстем.
Махамбеттің бабалары он екі ата байұлының беріш руы,жайық бөлімі делінеді.Ру шежіресінде Жайықтан-Дәулет, Дәулеттен-Тумаш, Тумаштан-Жаубасар,Ерназар. Ерназардан-Кұлмәлі. Күлмәліден-Өтеміс.Өтеміс төрт әйел алған адам. Бірінші әйелінен Тоқтамыс,екінші әйелінен Бекмағамбет,Махамбет,Қожахмет,Ыбырайым,Әйіп,Хасен, үшінші әйелінен Ысмайыл,Сүлеймен, төртінші әйелінен Досмайыл туылған.
Махамбеттің анасы Қосуан алаша руының қызы.Жауынгер ақынның нағашылары Сарыбас,Сатай,Қаратай,Бекқожа,Берекеттер өз заманының батыр адамдары болған.
Ал, Махамбетке шешендік өнер нағашы жұртынан жұққан деген халық арасында әңгіме де бар.Қосуан ана Исатай-Махамбет көтерілісінің басынан аяғына дейін бірге жүрді.
Көтеріліс кезінде 73 жастағы қарт ана Махамбет пен ноғай батыры Жолымбетті бітістіріп келістіруде:
Екі жақын дос болса,
Жамандар кірер араға.
Ағайынды жат көрме,
Күш жұмсауды шат көрме,
Нақақтан ұлым қан төкпе, - деп ара түскен.
Махамбеттің екінші әйелі Типан да алаша руының қызы.Ал, бірінші әйелі Ұлтуған Шеркеш руының перзенті.Зерттеуші К.Е.Есмағамбетов мұрағат деректері арқылы Махамбеттің Құнбақты, Қасбана деген әйелдері, Салық және Тоқтамыс деген ұлдары болған деген пікір айтады.Бұл жаңалық жаңа зерттеулерге жол ашуы тиіс.
Осылай Махамбеттің үш жұртын ой елегінен өткізіп,өмірнамалық тұрғыда саралағанда жауынгер ақын болмысы тура болмаса да қол бастаған Исатай болмысына ұқсас.Сауатты,білімді,өнерлі,батыр мінезді Махамбетті қара басының қамы үшін емес,ел үшін,халық бостандығы үшін күресті десек бұрын мұндай құбылыс болмағандықтан 1836-1838 жылдардағы көтеріліс қол жеткізген, бүкіл қазаққа әйгіленген көшпенділер өркениетінің шыңы деп бағалауға әбден лайықты.
Махамбет ақын тарихтағы өз бейнесін,бітім болмысын өзі сомдап кетті. ‘‘Еңселігім екі елі’’ атты өлеңінде ақын бет-бейнесі әдеби тілмен өрілген.
Ту түбінен ту алған,
Жауды көріп қуанған,
Мен - Өтемістің баласы,
Махамбет атты батырмын!
Жауынгер ақынның өлеңдерінде 1836-1838 жылдардағы көтеріліс мақсаты,халық арманы өз ой пікірімен біте қайнасып,жыр болып төгіледі.
Желп-желп еткен ала ту,
Жиырып алар күн қайда?
Орама мылтық тарс ұрып,
Жауға аттанар күн қайда?
Жалаулы найза қолға алып,
Жау тоқтатар күн қайда? (Ұлы арман өлеңі).
Еділ үшін егескендігін,тектер үшін тебіскендігін, жайық үшін жандасқандығын,қиғаш үшін қырылысқандығын Махамбет өзінің ‘‘Баймағамбет сұлтанға айтқаны’’ өлеңінде айрықша жеткізеді.
Махамбет өз заманындағы көзі ашық,арабша,орысша сауаты бар саясаткер.Халық арманын,мұңын мұңдамаса, Махамбет өзіне жайлы Жәңгір хан ордасын тастап Исатайға қосылмас еді ғой.Ен дәулеті бар,старшын деген үлкен лауазымы бар,беделі бар Махамбеттің, Исатайға жеке мүддесі үшін қосылды деу қиын.
Өзі жастай табынып өскен,бар асыл ойына тәнті болған Исатайдың азатшыл,көпшіл,халықшыл ойларын Махамбет сөз жоқ Жәңгір хан әкімдерінің саясатымен, өз білімі арқылы орыс саясатымен салыстырып көргені анық.
Махамбеттің білімін,саясаттан хабарының мол екендігін 1839 жылы жауынгер ақынмен кездейсоқ кездескен орыс жиһанкезі Е.П.Ковалевскийдің өзі таңдана жазған ғой.
Махамбеттің білімін,саясаттан хабарының мол екендігін 1839 жылы жауынгер ақынмен кездейсоқ кездескен орыс жиһанкезі Е.П.Ковалевскийдің өзі таңдана жазған ғой.
Махамбеттің батырлық,тапқырлық қасиеттері де көтеріліс кезінде ашылған. 1837 жылы 27 қарашада орыс-казак есауылы Истоминнің 79 орыс-казак және 125 хан жасауылдарымен кездескенде, күші басым жауды Махамбет айласымен бөгеп қайрат көрсеткен.
Исатайды құтқарғанмен қуғыншылар Махамбеттің соңынан қалмайды.Сонда,жауынгер ақын астындағы бұлық көпшікті жарып,ішіндегі мамығын шашып құтылып кетеді.
Көтеріліс басында Махамбет,Исатайдың мақсатын дұрыс түсінбеді,ақындық қызбалығын талай көрсетті.Сондықтан да,көптеген зерттеушілер Исатай Махамбеттің тілін алып,Жәңгірді өлтірсе,көтеріліс жеңер еді деп,қате пікір ұстанды.Өз ойының қателігін Махамбет кейін түсінді.
Оны Исатай қазасынан кейінгі шығарылған өлеңдері айқын дәлелдейді.Махамбеттің 1837 жылдың 13 желтоқсанында Исатаймен Кіші жүзге өтуі, Исатай тапсырмасымен қазақ ауылдарын аралап,Хиуа хандығына дейін баруы,бұл Махамбеттің таза күрескерлік,азат ой-пікірінің қалыптасып шындалған кезі.Махамбет орыс отаршыл әкімшілігімен оларға қызмет қылған Жәңгір хан әкімдерінің саясатын жақсы түсінді,оны Исатайша бағалады.
Лесқали Бердіғожин-тарих ғылымдарының докторы
Халел Досмұхамедов атындағы Атырау университеті
ПІКІРЛЕР