12.12.2019 2627

《Ақын орны – қаламы қандай биікке көтеріп шығарса, сол жерде. Ондай орын әсіресе биікте көп》.

Ғабит Мүсірепов
Көптеген оқырманның көңілінен орын алған сұрақтардың бірі айтыс ақындары мен жазба ақындар тең бе?! Жалпы ақын деген кім?! Әуелі осыған тоқталып өтсек. Ақын - ол поэзиялық туындыларды соның ішінде өлең, жыр, дастан, поэмаларды өзі шығаратын өнер иесі. Халықтың мұң-мұқтажын, кем-кетігін айтып ел жұртының қуанышына қуанып, қайғысына қайғыратын жан. Ақын деген сөздің мағынасы өте кең, ол поэзиядағы әр түрлі тарихи кезеңдердегі, әр қилы дарын иелерін қамтиды. Соларды екі топқа бөліп, жырау, жыршы, термешілерді, өлең-жырды ауызша шығаратын, ауызша (домбырамен) суырып салып айтатын ақпа ақын сөз зергерлерін жинақтап жыршы-ақын деп атауға болады. Сонда оларды жазба әдебиетінің өкілі жазушы ақыннан бөліп алып, өз алдына бөлекше шығармашылық тұлға ретінде қарауға мүмкіндік туады. Көнеден бүгінге дейін ақындар екі топқа бөлінеді : Алғашқысы жазба ақындар болса, екіншісі айтыс ақындары. Енді осы екі топ ақындары бірдей ме?! Осы тұрғыда Әлем жазушылар одағының мүшесі , белгілі ақын әрі журналист Арман Жайықбаев ағамызбен сұхбаттасқан болатынбыз.
- Ареке, алғашқы сауал, айтыс ақындары мен жазба ақындар тең дәрежеде ме?!
- Жоқ. Екеуі тең емес. Ол айтпаса да белгілі. Анықтап қарасақ біреуі - телевидение, біреуі - газет.
- Соңғы кезде айтыс ақындарының айтқан мынадай сөзі бар. Мен жазба ақындардың жиырма жыл жазғандарын сахнада жиырма минутта айтып бере аламын-, дейді. Осыған қалай қарайсыз?! Осы тұрғыда айтыс ақындары артық кетпеді ме?!
- Негізі айтыскерлерде философия , көрікті ой, сүбелі сөз сиреп бара жатыр. Қазіргі айтыскерлерге қарасақ, ұсақталып барады. Жас баланың әңгімесінен аса алмайды. (Шабуылдың реті осы екен деп ұсақ әңгіме айтады . Талайды тұғырынан тайдыру үшін, тырнақ астынан кір іздеп жүреді. «Дипломды сатып алғансың болмаса отбасыңнан айырылғансың, сабағыңды дұрыс оқымадың, апайлар соңыңнан шауып жүретін еді» деген сынды жекебас өмірін жырлап кетеді. Қазіргі таңда бір бөлмеде отырып дайындалатындар да бар. Алдын- ала сөзбен сөз келісіп алып. Бірінің ойын бірі біліп отырады. Ол айтыс емес. Бұрындары Жүрсін Ерман айтысты алғаш бастағанда қызықты болатын. Сол кездегі айтыстар кәзір қайтыс болған секілді. Бұл өзім көрермен ретінде айтқан пікірім. Алайда мықты айтыскерлер бар. Өзіміздің Атырау облысында да бар. Жеткілікті. Суырып салып айтатын көп ақындар тасада қалып жатыр.
- Бұл айтыс ақындарына деген көзқарасыңыз. Енді жазба ақындар жайлы айтып берсеңіз?.
- Енді жазбаларға келетін болсақ ұзақ ойланады, толғанады, бір бастағанын бірнеше күн ой елегінен өткізеді. Айтыскерлер сынды бірден айтып кетпесе де, жазғанын бірнеше күн саралап, сараптап содан кейін барып тәуір туынды қылып жарыққа әкеледі.
- Жазба ақындар айтыскер ақын бола алады ма?! Ал айтыскерлер жазба ақын бола алады ма?!
- Жазба ақын айтыстың кішкене тактикасын меңгерсе айтыс ақыны бола алады. Оның қасында көп ақындар «бермейді, келмейді, көнбейді» деген сынды жеңіл ұйқастар қуып, ұсақталып бара жатыр ғой. Жұтыр ұйқастармен жұртшылыққа жаға алмай жүр. Ал айтыскер ақындар жазба ақындардай бола алмайды. Мысалы Ринат Зайытов сияқты мықты ақындардың өлеңінен ақиқат, шындықты алуымыз мүмкін, ал одан көркемдікті ала алмайсың. Кәзіргі таңдағы Жүрсіннің жүйрігіне айналған Аспанбек Шұғатаевта тәуір өлеңдер шығарып жүр. Заман туралы ақиқат айтып, әкімдер мен басшыларды сынап , тіліп - тіліп айтқан шындықтары бар. Бірақ қанша ұрандатқанмен сол жерде қалатын өлеңдер. Тарихқа еніп, келешекке бара алмайды. Ол бұрынғы дауылпаз Махамбеттердей, төкпе жырдың төресі Мұраттардай бола алмайды. Өз дәуірінде қап қоятын шындықтың бірі. Неге десеңіз сөз жалаңаш, ойы таяз. Тіптен ой жоқ. Ал ой бермегеннен кейін ол өлеңнің қалары белгілі. Мысалы жазбаларда біразға дейін бара алады.
- Сізді жұртшылық жазба ақын ретінде таниды. Ал бұл сөздеріңізбен жазба ақындарды ақтап отырған жоқсыз ба?!
- Жоға, мен оларды мақтап отырғаным жоқ. Жазба ақындардың да осал тұстары жеткілікті. Пәлсапа деп ойлап қайдағы жоқ әңгімені айта береді. Мысалыға кеше бір кісі менің Тасмағамбетовке арналған өлеңімді оқып былай дейді, арасында мынадай сөз бар еді. Нардан биік, ардан төмен арысым соған айтқан біраз универдің профессорлары сұрайды ардан төменің қалай деп ? Мен айтамын адам ардан биік болмайды деп. Нардан биік еңселі ер ғой, ал адамзат ардан биік емес, ар ұятты жоғары ұстаған деп түсіндіргем. Ол кісі айтады мен айтыс тыңдап үйреніп қалғам. Содан шығар жазба ақындардың сөздерін дұрыс түсінбей қалармын деп. Сондықтан да жазба ақындар мен айтыс ақындары тең емес.
- Қазіргі қоғамда жазба ақындардың құны жоғары ма, әлде айтыс ақындарының ба?!
- Екеуінің де құны төмен, көк тиын болып кетті. Неге? Айтыскер ақындарды дүние тірлікке араластырып қойды. Мысалы осындай жерде айтыс өтеді деп хабарланса әуелі бас жүлдеге қанша береді, қатысқандарға ше деп дүниенің тірлігін айтып кетеді.
Сізге көп көп рахмет. Уақытыңызды бөлгеніңіз үшін. Белгілі ақын Ханбибі Есенғараева апамыз жас баланың өлеңдерін оқып шығады да, ашуланып:
- Кет -, дейді. Әлгі жігіт еңсесі түсіп есікке қарай оқталып кетпекші болады. Сол кезде Ханбибі апамыз:
- Мен саған үйімнен кет демедім. Өлеңнен, поэзиядан кет . Шөпті де , шөңгенді де әңгіме қылатын сендердей ессіздерге поэзияда мүлдем орын жоқ деген екен. Не деген мінез десеңізші. Алайда <өнерге әркімнің ақ бар таласы> деген Абай атамыздың сөзін естен шығармағанымыз жөн шығар.
Қорытындылай келе айтыс ақындары болсын, жазба ақындар болсын бәріде қазаққа тән ұлы өнердің иелері. Оларға бөле жара қараған жөн емес сынды. Алашым деп ақиқат айта білген алыптардың аласармауы, адамдықтың белгісі. Қазақтай қайтпас батыр да шешен халықтың жоқ жітігін жоқтайтын ақындар көп болса екен.
        Баймұрат Кеңес, журналистика мамандығының 2 курс студенті

Тізімге қайта оралу