Университет 1950 жылдарда
Х.Досмұхамедов атындағы Атырау мемлекеттік университеті Қазақстанның білім беру жүйесінде өзіндік тарихы мен тәжірибесі бар жоғарғы оқу орны ретіндегі тарихы 1950 жылдан басталады.
1945 жылы Ұлы Отан соғысы аяқталып, еліміздің бейбіт өмірге көшу және халық шаруашылығын қалпына келтіру кезеңінде Гурьев облысы мектептері мен халық ағарту орындарында мұғалім мамандығына деген сұраныс бұрынғыдан да күшейе түсті. Соғыстан кейінгі жылдары облыс мектептерінің мұғалім кадрларына деген зәрулігі ерекше сезіле бастады.
Сондықтан 1950 жылы 14 маусымда Гурьев облыстық атқару комитеті СССР Министрлер Кеңесі мен Қазақ ССР-ы Министрлер Кеңесінің қаулысы негізінде «Гурьев қаласында мұғалімдер институтын ашу туралы» шешім қабылдады.
1950 жылдың тамыз айында Гурьев мұғалімдер институты ашылды. Алғашында мұғалімдер институтының құрамында 3 факультет жұмыс істеді: физика-математика, филология және жаратылыстану-жағырапия. Институтта марксизм-ленинизм, педагогика, физика және математика, орыс тілі мен әдебиеті, жағырапия мен жаратылыстану кафедралары құрылды.
Гурьев мұғалімдер институтының, кейін педагогикалық институттың бірінші директоры болған белгілі ғалым, тарих ғылымдарының докторы, профессор Құспан Еспендіұлы Темірғалиев өз естелігінде былай деп жазды:
«1950 жылдың жазында С.М.Киров атындағы қазақтың мемлекеттік университетін бітірген мені республика халық ағарту министрі Әбдіхамит Ібниұлы Сембаев шақырды. Менімен жеке әңгімесінде ол былай деді: «Министрлік сізді Гурьев қаласына институт директоры етіп тағайындау туралы шешім алды. Сіз әскери адамсыз, әскери-саяси жұмыста армиялық шынығудан өттіңіз. Сіздің жауапты тапсырманы ойдағыдай атқаратындығыңызға біздің сеніміміз мол. Жиналуға 3 күн беремін. Бірінші тамызда Гурьевке кету керек». Министрмен әңгіме кезінде мен ойымша жіберген жерге бармаудың себебін даярладым. Аузымды ашқанша болған жоқ, Министр қолыма бұйрықты ұстатты. Министрдің кабинетінің табалдырығын аттағанда, университет бітіруші–студент болсам, ал одан шыққанда институт директоры атандым».
Қазақ ССР халық ағарту министрлігі институт директорын тағайындағаннан кейін жаңа ашылған мұғалімдер институтын маман кадрлармен қамтамасыз ету мақсатында Гурьев қаласына қазақтың алғашқы оқу орындары, қазақ ғылымының қара шаңырақтары қазақтың А.С.Киров атындағы мемлекеттік университеті мен Абай атындағы педагогикалық институтының әр түрлі мамандықтар бойынша бітірген бір топ түлектері жіберілді. Олардың кейбіреулері кафедра, деканаттардың жетекшілері болып тағайындалды. Басқалары оқытушылық қызметтер атқарды.
Гурьев мұғалімдер институтына алғашқылардың қатарында келген мамандардың ішінде филологтар Қадырова Г. мен Бахарев Н.Е., тарихшылар Баяндиев Д.Б. пен Польская А., биологтар Поваренкин И.Ф., Киселева А.Д., Вотякова И.П., физик Чейдуков И.Г., математик Яковлева, педагог Гаязова Р.Г., психолог Куфтырева В.И., дене тәрбиесінің оқытушылары Лютиков А.Н., Маренинова-Емельченко Р.М. болды.
Гурьев қаласы мектептерінен олардың құрамына филолог Азовская Л.И., географ Точеный П.П., физиктер Ахметжанов Х.А., Жұмашев М.Ж. және т.б. қосылды.
Осы аталған оқытушылардың барлығы да институттың жұмысына белсене араласты. Оқытушылардың бәрі де тәжірибесі аз жас мамандар болатын-ды, жоғары оқу орындарының түлектері еді. Аталған оқытушылар тәжірибелері аздығына қарамастан, алғашқы ұйымдасқан оқу орнының аяғынан тік тұрып, қалыптасуына барлық жастық күш-жігерін, білімін жұмсады. Біреулері- оқу-құралдарын дайындаумен айналысса, екіншілері-студенттер арасында жатақхана жұмыстарына араласты, кейбір оқытушылар институттың шеберханалары мен зертханаларын қажетті құралдармен жабдықтауға ат салысты.
1950 жылдың 16 тамызындағы № 8 институт ректорының бұйрығымен Гурьев мұғалімдер институтын ұйымдастыруға байланысты, институт зертханалары мен шеберханаларын қажетті оқу-техникалық құралдармен жабдықтау үшін Москва қаласына физика пәнінің оқытушысы Игнат Герасимович Чейдуков 13 күнге іс-сапарға жіберілді.
Оқу орны ретінде институтқа Ленин атындағы бұрынғы мектеп үйі және екі студенттік барақ түріндегі жатақхана бөлінді (қазіргі Абай даңғылында). Ленин атындағы мектеп үйінің ғимаратында қазір музыка-педагогика факультеті орналасқан. Институтқа бірінші оқу жылы 150 студент қабылданды: физика-математика факультетіне-50, орыс тобына-25, қазақ тобына-25; жаратылыстану-жағырапия бөліміне-50, орыс бөліміне-25, қазақ бөліміне-25; филология факультетіне-50, қазақ тілі мен әдебиеті тобына-25, орыс тілі мен әдебиеті тобына-25. Студенттерге барлығы 13 оқытушы дәріс берді.
Мұғалімдер институты туралы оның алғашқы ұстаздарының бірі, филология ғылымдарының кандидаты, доцент Николай Егорович Бахарев алғашқы еңбек жолын еске алып былай деген еді: «Барлық мұғалімдер жас болатын-ды. Барлығы да жоғары оқу орнының түлектері. Институт құрылғанда филология факультетінде екі адам ғана жұмыс істеді. Л.П.Азовская-орыс тілі мен әдебиеті кафедрасының меңгерушісі және мен. Бір өзіме барлық лингвистикалық пәндерді жүргізуге тура келді. Сонымен қатар бос уақытымызды жақсы өткіздік. Жастар бәріміз Орал өзенінің жағасына демалысқа шығамыз. Көркемөнерпаздардың үйірмесі жақсы жұмыс істеді. Жексенбіліктер өте белсенді өткізілді».
Николай Егорович Бахарев-университет ардагері. Көп жылдар декан, кафедра меңгерушілігі қызметін абыроймен атқарды. Қазір арамызда жоқ болса да, артына өшпес мұра қалдырды.
Гурьев мұғалімдер институтына Қазақтың Абай атындағы педагогикалық институтының жолдамасымен жіберілген түлектерінің арасында биология ғылымдарының кандидаты, доцент Төлеш Жармағамбетов мұғалімдер институты туралы былай еске түсіреді:
«Бізді Қазақтың Абай атындағы педагогикалық институтын бітіргеннен кейін, республикамыздың әртүрлі оқу орындарына жолдамамен жіберді. Мен Гурьев мұғалімдер институтына келдім. Бізге, тәжірибесі аз жастарға көп тер төгуге, күш жұмсауға тура келді. Күніне 10 сағат (5 пар) жұмыс жасадық. Маман оқытушылар жетіспеді. Сабақты бір мезгілде екі тілде жүргізуге тура келді. Сол кездің студенттері қоғамдық жұмысқа белсене араласты, семинар сабақтарына белсенділік аңғартып, сабақты жақсы оқыды. Үлгерім жақсы болды». Осы айтқанға дәлел болып табылатын жаратылыстану-жағырапия факультеті бойынша мемлекеттік емтихан тапсырған институт бітірушілерден 5 адам барлық пәндерден «өте жақсы» деген бағаға тапсырып, мемлекеттік емтихан комиссиясының шешімімен «үздік диплом» берілді.
Мұғалімдер институтына мектеп бітірген орта білімі бар оқытушы жастарды таңдап алуда біршама жұмыстар атқарылды.
Бұл міндет Гурьев облыстық халық ағарту бөліміне жүктелді. Жаңадан студенттерді қабылдау мәселесімен Гурьев облыстық халық ағарту бөлімінің мектеп инспекторы, белгілі ұстаз Жайсаң Жаңгереев айналысты. Ол мұғалімдер институтына талапкерлер қабылдау мәселесімен тамыз айының 20-нан қыркүйектің 1-не дейін Маңғыстау, Шевченко аудандарына іс-сапарға жіберілді.
1950 жылдың 3 қыркүйегіндегі институт директоры Қ.Е.Темірғалиевтің бұйрығындағы тізімге көз жүгіртіп қарасақ, алғашқы ұйымдасқан мұғалімдер институтының кеңесі құрамына төмендегі оқытушылар кірген:
Темірғалиев Қ.Е.- институт директоры, кеңес төрағасы;
1. Азовская Л.П.- тіл және әдебиет кафедрасының меңгерушісі, кеңес хатшысы;
2. Точеный П.П.- ғылыми жұмыстар жөніндегі директордың орынбасары, кеңес мүшесі;
3. Назаренко И.М. - жаратылыстану-жағырапия кафедрасының меңгерушісі, кеңес мүшесі;
4. Фомин Д.В.- марксизм-ленинизм негіздері кафедрасының меңгерушісі, кеңес мүшесі;
5. Куфтырева В.И.- педагогика кафедрасының меңгерушісі, кеңес мүшесі;
6. Баяндиев Д.Б.- марксизм-ленинизм кафедрасының аға оқытушысы, кеңес мүшесі;
7. Чейдуков И.Г.- физика-математика факультетінің аға оқытушысы, кеңес мүшесі;
8. Поваренкин И.Ф.- жаратылыстану-жағырапия кафедрасының аға оқытушысы, кеңес мүшесі;
9. Точеная И.А.- математика пәнінің оқытушысы, кеңес мүшесі;
10. Қадырова А.- тіл және әдебиет кафедрасының оқытушысы, кеңес мүшесі;
11. Гаязова Р.Г.- мектеп гигиенасы пәнінің оқытушысы, кеңес мүшесі;
12. Ғатауов Ф.- шаруашылық жөніндегі директордың орынбасары, кеңес мүшесі;
13. Лютиков А.Н.- дене тәрбиесі пәні оқытушысы, кеңес мүшесі.
Сонымен алғашқы оқу жылының басында директордың бұйрығымен 14 адамнан тұратын Кеңес мүшелері бекітілді.
Оның құрамына директордан бастап, оның орынбасарлары, кафедра меңгерушілері, тәжірибелі оқытушылар енгізілді. Институт ұжымы оқу-тәрбие үрдісін жетілдіруде және мұғалім кадрларын дайындауда біршама жұмыстар атқарды. Институттың материалдық-техникалық базасын нығайтуда және оқулықтар мен оқу құралдарын сатып алуға, кабинеттер мен лабораторияларды жабдықтау үшін институт бойынша 47280 сом ақша жұмсалды.
1. Физика-математика бөлімі бойынша 10000 сомнан аса қаражат жұмсалды. Негізінен физикалық құралдар, оқулықтар т.б. заттар алынды.
2. Жаратылыстану-жағырапия бөлімі бойынша химиялық ыдыс-құралдар, дәрілер, микроскоптар алу үшін 10000 сом бөлінді.
3. Тіл және әдебиет бөлімі бойынша кабинеттерді жабдықтау үшін 2000 сомнан артық қаражат жұмсалды.
4. Дене тәрбиесі бойынша 1800 сом бөлініп, оған спорттық снарядтар, киімдер, конькилер т.б. құралдар алынды.
Институт кітапхана қорын қажетті оқулықтармен, оқу құралдарымен қамтамасыз ету үшін 27507 сом ақша жұмсалды.
Нәтижесінде институт көркемөнерпаздар сайысында бірінші орынды иемденді».
Алғашқы институт ашылғанда 13 оқытушы жұмыс істесе, оның бірде-бірінің ғылыми атағы мен дәрежесі болмады. Институт қабырғасында еңбек еткен профессор-оқытушы құрамы жыл сайын өсіп отырды. Мәселен, 1951-52 оқу жылы оқытушылар саны 24-ке жетті. Олардың көпшілігі жастар еді. Институттың комсомол-жастарының ұйымдастырушысы, комсомол ұйымының хатшысы Ибатолла Ғатауов еді. Ол кейіннен облысымыздың партия, кеңес органдарында жауапты қызметтер атқарған институттың үлгілі түлектерінің біріне айналды.
Мұғалімдер институтында оқытушылар құрамында С.М.Киров атындағы Қазақ мемлекеттік университеті мен Қазақтың Абай атындағы педагогикалық институтының түлектері жемісті еңбек етті. Институт оқытушылары студенттердің арасында дәріс берумен қатар, оқу орнынан тысқары облыс, қала деңгейінде үгіт-насихат жұмыстарын жүргізді.
Сол кездегі архив құжаттарына жүгінсек, марксизм-ленинизм негіздері кафедрасының оқытушылары облыстық және қалалық партия комитеттерінің түрлі тапсырмаларын орындаған. Аға оқытушы Дәржан Баяндиев облыстық партия комитетінің ұйымдастырған үгіт-насихатшылар курсында дәріс оқыды. Осы кафедраның аға оқытушысы Польская П. кешкілік марксизм-ленинизм университетінде КСРО тарихынан дәріс берсе, Файн Л.Е. Гурьев мұражайының жұмысын тексерді.
Жыл сайын мұғалімдер институтының өндірістік-оқу базасы, ғылыми-педагогикалық кадрлардың құрамы артты. Осындай институтта қалыптасқан қолайлы жағдайда мұғалім кадрларын дайындаудың сапасын арттыру, оған деген сұранысты қанағаттандыру көзделді.
Мұғалімдер институты өзінің алғашқы түлектерін 1952 жылы ұшырса, олардың ішінде кезінде облыс мектептерінде және халық шаруашылығының әр саласында жемісті еңбек еткен, бүгінде құрметті зейнеткерлер Бисен Сапаевты, Қадырғали Есенғалиевті, Рақып Хабировты, Тынышбай Оразовты, Сүлеймен Каналинді, Тарих Амантурлинді, Ибатулла Ғатауовты, Анна Андреевна Свербихинаны, Валентина Федоровна Круглованы, Альбина Федоровна Вахованы, Зоя Гладченконы т.б. ерекше атауға болады.
Гурьев мұғалімдер институты Атырау өңірінде 50-жылдардың бас кезінде ұйымдасқан аяқталмаған жоғары білім беретін педагогикалық оқу орны ретінде облыс мектептерінің мұғалім кадрларына деген сұранысты қамтамасыз етуде біршама жұмыс атқарды. Мұғалімдер институты өлкемізде жоғары білімді мұғалім кадрларын даярлайтын педагогикалық институт ашуға негіз болды.
50 жылдардың бас кезінде жоғары педагогикалық білім беруде жоғары мектептің екі жүйесі қалыптасты: мұғалімдер және педагогикалық институттар. Қазақстан мұғалімдер институтының жүйесі қысқартылып, олардың ішінде материалдық базасы мен профессор-оқытушылар құрамы жағынан күштілері негізінде педагогикалық институттар ұйымдасты. Мұғалім кадрларын ғылыми мамандық жағынан даярлауға қойылатын өскелең талаптарға байланысты 1952 жылдан бастап, мұғалімдер институттары педагогикалық институттарға айнала бастады. Демек, орта мектептердің 5-10 сыныптарына мұғалім даярлаудың бірыңғай жүйесі қалыптасты. Мәселен, Қарағанды мен Өскемен мұғалімдер институттары 1952 жылы педагогикалық институтқа айналды. Ал, Алматы, Орал мұғалімдер институттары бұрыннан жұмыс істеп келген педагогикалық институттардың құрамына кірді. 1954 жылы тамыз айында Шымкент және Ақтөбе қыздар мұғалімдер институттары педагогикалық институтқа айналды. Ал, 1955 жылы республикада Гурьев, Петропавл және Қостанай мұғалімдер институттары педагогикалық институттарға айналды.
Қазақ ССР Министрлер Кеңесі өз қаулысымен, сонымен қатар Қазақ ССР халық ағарту министрлігінің 16 маусымда 1955 жылғы бұйрығымен Гурьев мұғалімдер институты педагогикалық институтқа айналды.
Алғашқы ұйымдасқан Гурьев педагогикалық институтында екі факультет жұмыс істеді: орыс тілі мен әдебиеті және физика-математика, 5 кафедра болды. Олар марксизм-ленинизм, педагогика және психология, дене шынықтыру, орыс тілі мен әдебиеті, физика және математика. Алғаш рет педагогикалық институт 250 студент қабылдады, әр факультетке 125-тен. Орыс тілі мен әдебиеті факультеті алғашқы өз түлектерін 1959 жылы шығарса, физика-математика факультетінде - 1960 жылы бітірді.
1956 жылы Гурьев педагогикалық институтының екі факультетінің жанынан сырттай оқу бөлімі ашылды. Оның алғашқы түлектері 1961 жылы бітіріп шықты. Оның бірінші проректоры болып, Орта Азия университетінің түлегі, республика халық ағарту ісінің үздігі Нұржакупов Ахмет болды.
1956 жылы педагогикалық институттың ректоры болып, тарих ғылымдарының кандидаты, доцент Байтықов С.Б. тағайындалды. Алғашқы декандар болып, филология факультетінде Бахарев Н.Е., физика-математика факультетінде Ахметжанов Х.А. жұмыс атқарды.
Алғашқы кафедра меңгерушілері: Файн Л.Е.-марксизм-ленинизм кафедрасы, Левченко М.М.- педагогика және психология кафедрасы, Жуков В.П.- орыс тілі мен әдебиеті, Мазо А.- дене тәрбиесі, Ахметжанов К.А.- физика-математика. Кафедра меңгерушілері мен декандардың ғылыми дәрежесі мен атағы болғандарының ішінде Файн Л.Е., Левченко М.М., Жуковты атауға болады. Жоғарыда аталғандардың барлығы кейін ғылым докторлары мен ғылым кандидаттары болды.
1956 жылы физика және математика кафедрасы өз алдына дербес екі кафедраға бөлінді: физика (кафедра меңгерушісі Ахметжанов Х.А.) және математика (кафедра меңгерушісі Саламатин Х.А.). Институт бойынша оқытушылардың саны 45 адам болды, оның ішінде тек 5-нің ғылыми дәрежесі мен атағы болды: Байтықов С.Б.- институт директоры, 1957 жылы қайтыс болды, Файн Л.Е. марксизм-ленинизм кафедрасының меңгерушісі, кейіннен ғылым докторы, профессор болды. Жамбыл технологиялық институтында, Винницк педагогикалық институтында жұмыс істеді; Левченко М.Ж. 1957 жылы құрметті демалысқа кетіп, Орынбор қаласында тұрды; Жуков В.П. кейіннен ғылым докторы, профессор, Новгород педагогикалық институтында кафедра меңгерушісі болды; Федоров А.И. кейіннен ғылым докторы, профессор, ССР Ғылым Академиясының Новосибирск бөлімшесінде, одан кейін Санкт-Петербург қаласында Тіл білімі институтында еңбек етті.
50-жылдардың аяғы мен 60-жылдардың бас кезі - (ректорлар Блеубаев Б.Б.- (1957-1958) және Жаманбаев Қ.Ж. (1958-1962)) Гурьев педагогикалық институтының қалыптасу кезеңі болып табылады. Бұл жылдары студенттердің күшімен 3 барақ-жатақхана салынды. Бұрынғы екеуіне қосымша ретінде Абай даңғылында орналасты және осында студенттер асханасы іске кірісті. Содан кейін физматтың оқу үйінің қатарында Пушкин көшесінің бойында 2 қатарлы жатақхана бой көтерді. Бұл жылдары педагогикалық институтқа 1958 жылы жабылып қалған Гурьев педагогика училищесі мен Ақтөбе пединститутының кітапхана қоры берілді. Бұл кітап қорлары Гурьев педагогика институтының ғылыми кітапхананың негізіне айналды.
Бұл жылдары институттың ғылыми-материалдық базасын нығайтумен қатар жоғары оқу орнын ғылыми кадрлармен толықтыруға, жұмыс істеп жүрген оқытушылардың ғылыми өсуіне және мамандығын жетілдіруге, ғылыми еңбектерін жариялауға ерекше күш салынды. Хабарланған конкурс бойынша институтымызға әр мамандық саласынан ғылыми дәрежесі мен атақтары бар ғалымдар келді: педагогика ғылымдарының кандидаттары Х.Б.Бектенов, Лебедев А.В., филология ғылымдарының кандидаттары Теплов Е.Ф., Романова Ю.Ф., Селиверстов М.Л., Джакипбеков М.Д., техника ғылымдарының кандидаты Михельман И.Д. және т.б.
1956-1957 оқу жылының басынан бастап, республика педагогикалық институттары 1956 жылдың 13 тамызындағы КСРО Министрлер Кеңесі мен 1956 жылдың 6 қыркүйегіндегі Қазақ ССР Министрлер Кеңесінің қаулыларына сәйкес бесжылдық оқу мерзімімен кең профильді маман даярлауға көшірілді.
1956 жылғы 15 қыркүйектегі КСРО Жоғары білім Министрлігінің И-100 хатында ұсынылған бағыттарға сәйкес оқу-әдістемелік және тәлім-тәрбие жұмысын қайта құру ісі жүргізілді. 1956-57 оқу жылы ішінде министрліктің жоғары педагогикалық бөлімі Гурьев педагогикалық институтының оқу-тәрбие жұмысын тексерді. Студенттердің бастауымен және олардың күшімен оқу шеберханаларына арналып, Гурьев педагогика институтында оқу үйлері салынды.
1950-ші жылдары қазіргі Х.Досмұхамедв атындағы Атырау мемлекеттік университетінің негізі қаланып, өзіндік дәстүрлері қалыптасты.
