Ел тарихына ерекше көзқарас

   Қазақстан Республикасының Президенті Қасым-Жомарт Тоқаев «Egemen Qazaqstan» газетінде «Тәуелсіздік бәрінен қымбат» атты мақала жариялады. Мақалада «Тәуелсіздіктің отыз жылын шартты түрде үш онжылдық белеске бөліп қарастыруға болады. Оның әрқайсысы атқарған миссиясы тұрғысынан ғасырдың жүгін арқалап тұр»дей отырып сындарлы ой қорытқан Мемлекет Басшысы Қ.К.Тоқаев ел тарихының іргелі мәселелеріне жаңаша көзқараспен қарауды «деректі тарихи туындыларда мемлекеттілік және мемлекетшілдік идеясы әрдайым көрініс табуы қажет»дей отырып таным мен тағылымды ұмытпауды міндеттейді.Әсіресе,халқымыздың ауыртпалықты кезеңдерінің толық зерттелуін және ол зерттеулердің барша халыққа қолжетімді болуына баса мән берді.Биыл 100 жыл болып отырған 1921жылғы аштық мәселесінде мақалада «миллиондаған адамды қазаға ұшыратып, тірі қалғанын жан сауғалап босып кетуге мәжбүр еткен алапат ашаршылықтың алғашқы кезеңі – 1921-1922 жылдардағы нәубеттен бері 100 жыл өтті. Сол зұлматтың кесірінен қырылып қалмағанда, халқымыздың саны қазіргіден әлденеше есе көп болар еді. Тарихымыздың осы ақтаңдақ беттері әлі күнге дейін жан-жақты зерттелмей келеді»деген жолдар бар.Атырау өлкесі,мұнай мен газға толы қазыналы мекеннің 1920 жылдардағы тарихи парақтарын ақтарсақ.

   Кеңестік қызыл әскер 1920 жылы 5 қаңтарда Гурьев қалашығын, ал 8 қаңтарда Ембі мұнай кәсіпшіліктерін генерал Толстовтың ақ казак әскерінен азат етті.

    Азамат соғысы шарпыған өлке шаруашылығы бұл кезде әбден күйзелген болатын. 1920 Орал губерниясында 1916 жылға қарағанда мал басы 4.306.865-тен 1.061.484-ке, егістік алаңы 424.280 десятина, яғни 60 процент, балық аулау 1913 жылмен салыстырғанда 1.600.000 пұттан 429 292 пұтқа төмендеген. Ал, халық санағына келер болсақ 1916 жылы Орал губерниясында барлығы 866 946 адам, соның ішінде Гурьев уезінде 162 125 адам тіркелген. 1920 жылғы халық санағы бойынша губерния халқы 43,3 процентке, уезд халқы 31,8 процентке кеміген. Экономикалық құлдырау мен халық санының осынша кемуі елдегі төңкерістер мен соғыстардың әсері екені сөзсіз.

    1920 жылдары елде қалыптасқан ауыртпалықты жағдай мұнайлы ауданға, Батыс Қазақстанға өз әсерін тигізді. Зерттеушілер М.Асылбеков, А.Ғалиев өз еңбектерінде Қазақстанның халық санындағы өзгерістерге азамат соғысының зардаптары және 1921 жылғы жұт, Кеңестік биліктің шаруалардан азық-түлік үшін малдарын тартып алуы ерекше әсер етті дей келіп, 1921-1922 жылы Батыс Қазақстанда (Ақтөбе, Орал губерниялары және Бөкей ордасы) 40 000 шаруашылық жойылды деп көрсетті .

    Оралдық тарихшы ғалым М.Н.Сдықовтың Батыс Қазақстан тұрғындарының демографиялық дамуы туралы еңбегінде 1920 жылдардағы өлкедегі әлеуметтік-экономикалық жағдайдың халық санына айтарлықтай әсер еткенін жазды. 1917 жылы санақ бойынша Батыс Қазақстанда (Ақтөбе, Орал губерниялары және Бөкей ордасы) 1 398 984 адам, 1920 жылғы санақ бойынша 1 198 540 адам, 1923 жылғы санақ бойынша 879 040 адам болған. Көрсетілген алты жыл ішінде тұрғындар саны 519 944 адамға азайған, яғни 37,1 пайыз. Зерттеушінің көрсетуінше халық саны азамат соғысы жылдарында 200 500 адамға, аштық пен жұттан 319 500 адамға қысқарған .

    Осы жылдары Қазақстанның 6-ы губерниясында егін өнімі аз жиналды. Соның ықпалымен, тек Гурьев уезінде 1922 жылдың қарашасында тіркелген 112.591 адамның 11.975 адамы аштыққа ұшырады. Доссор, Ракуша, Гурьевте тұратын 9676 адамның 78-і аштыққа ұшырағандар тізіміне тіркелген .

    Ал шаруалар үкімет тарапынан көмек ала алмағандықтан, өз қолдарындағы бар малдарын шетінен соя бастады. Көпшілік қазақтар кәсіпшіліктер мен қалаларға қарай жылжыды. Осы кезеңді: «Қазақстанның саяси-экономикалық жағдайы қауіпті. Орал, Ақтөбе, Бөкей губернияларының кейбір жерлерінде саяси бандитизм күшеюде... Қауіп күшеюде» - деп Қазақстан республикасының төтенше комитет мүшелері ерекше бағалаған.

   Сол кезде,Гурьев уезі халықтарының, соның ішінде қазақтардың өмірі мен тұрмысының негізгі көздері: 1) мал шаруашылығы, 2) балық шаруашылығы, 3) егін шаруашылығы, 4) қазба байлығы болатын. Ашаршылық мәселесін зерттеуде «Тиісті тарихи құжаттарды, жиналған мәліметтерді аса мұқият зерделеу керек. Білікті мамандар жүйелі зерттеумен айналысып, соған сәйкес ашаршылық мәселесіне мемлекет тарапынан баға берілгені жөн. Біз бұл күрделі мәселеге ұстамдылықпен және жауапкершілікпен қарауымыз қажет. Жалпы, тарихи зерттеулерді ұраншылдық пен даңғазасыз, таза ғылыми ұстаныммен жүргізген дұрыс. Тиісті тарихи құжаттарды, жиналған мәліметтерді аса мұқият зерделеу керек. Білікті мамандар жүйелі зерттеумен айналысып, соған сәйкес ашаршылық мәселесіне мемлекет тарапынан баға берілгені жөн. Біз бұл күрделі мәселеге ұстамдылықпен және жауапкершілікпен қарауымыз қажет. Жалпы, тарихи зерттеулерді ұраншылдық пен даңғазасыз, таза ғылыми ұстаныммен жүргізген дұрыс»деп көрсетті Қ.Тоқаев өз мақаласында.Қазақстан тарих ғылымының көрнекті өкілдері,өз зерттеулерінде жаңашылдықпен уақыт кеңістігінде барынша еңбек етті.Кеңестік кезеңде Қазақстан тарихы мәселесінің Мәскеуде,тікелей Кремльде үш рет талқылануы осыны аңғартса керек.Ермұқан Бекмаханов тұлғасының өзі көпке үлгі.1970 жылдары академик Ақай Нүсіпбеков жетекшілігімен 5 томдық «Қазақстан тарихы» жазылды.

    Тәуелсіздік жылдары «Отандық тарих ғылымы тың серпінмен дамып, түрлі бағыттар бойынша көптеген зерттеу жүргізілді» және тарихшылардың көрнекті өкілдері қалыптасты.

     Манаш Қозыбаев, Кеңес Нұрпейісов,Мәлік-Хайдар  Асылбеков, Жұлдыз Әбiлғожин,Мәмбет Қойгелдиев, Талас Омарбеков, Зұлқарнай Алдамжар,Хангелді Әбжанов, Көшім Есмағамбетов және т.б. Олар отандық және шетелдік мұрағаттардың құпия қорларын қопарып, ұжымдастыру науқаны және оның зардаптары, ашаршылық пен саяси қуғын-сүргін тарихын кешенді зерттеуге жол ашты. Сондай-ақ, бүгінгі ұрпақтың ұлттық және тарихи санасын қалыптастыруға орасан зор еңбек сіңірді, төл тарихымыздың ақ – қарасын ашып берді.Тарихшылар қауымы «Ұлттық тарих мәселелерiн зерттеудiң» ауқымын кеңейтiп, тәуелсiздiк жылдары «Тарих тағылымы не дейдi?», «Қазақ қалай аштыққа ұшырады?», «Қасiреттi жылдар хаттары», «Коллективизация в Казахстане: трагедия крестьянства», «1920-30 жылдардағы Қазақстан қасiретi», «Сталинизм и репрессия в Казахстане 1920-1940-х годов» сияқты iргелi монографиялық еңбектердi жарыққа шығарды. «Қазақстанның жаңа тарихын да жүйелі зерттеген жөн. Шынына келсек, Тәуелсіздік жылдарында бірнеше рет қолға алынғанына қарамастан, ұлттық мүддемізге сай келетін көп томдық жаңа тарихымыз әлі толық жазылған жоқ»деп көрсете отырып Қ.Тоқаев «Жалпы, тарихпен саясаткерлер емес, тарихшылар айналысуы керек»деп жаңа буын кәсіби тарихшыларға үміт артып қана қоймай,міндеттерін де көрсетті. Мемлекет Басшысы мақаласының Атыраулық тарихшылар үшін алдағы күндері сапалы тың туындыларды дүние әкеледі деген сенімдеміз.

Лесқали Базарғалиұлы Бердіғожин

«Х.Досмұхамедов атындағы Атырау университеті» КеАҚ

 «Қазақстан және дүниежүзі тарихы»кафедрасы меңгерушісі,

тарих ғылымдарының докторы

Тізімге қайта оралу