- Басты бет
- МЕДИА-РЕСУРСТАР
- БАҚ біз туралы
- Рухани жаңғыру және алаш зиялылары
Рухани жаңғыру және алаш зиялылары
Не көрсем де Алаш үшін көргенім,
Маған атақ – ұлтым үшін өлгенім.
Мен өлсем де, Алаш өлмес, көркейер,
Істей берсін қолдарынан келгенін, – деп Мағжан Жұмабаев жырлаған Алаш арыстары бүгінгі Қазақ тәуелсіздігін көрмегенімен, оның таңы түбі ататынына сенді. Сол үшін Міржақып Дулатұлы «Оян, қазақ!» (Орынбор, 1909), Байбатыр Ержанұлы «Тұр, қазақ!» (Қазан, 1914) және Әбілқасым Арғыни «Жатпа, қазақ!» (Ташкент, 1917) еңбектерін арнап, елдің рухын оятты. Нәтижесінде, алаштықтар артына ертеңгі ұрпағына болашақ бағыт-бағдар ретінде мол мұрасын қалдырды, «Керегеміз ағаш, ұранымыз Алаш» деп барша қазаққа ортақ идеологиялық ұстанымын орнықтырды.
Мұны «Болашаққа бағдар: рухани жаңғыру» бағдарламалық мақаласынан айқын байқауымызға болады. Осы жолы Елбасы еліміздің саяси экономикалық тұрақты дамуы үшін «біздің санамыз ісімізден озып жүруі» керек дей отыра: «Егер жаңғыру елдің ұлттық-рухани тамырынан нәр ала алмаса, ол адасуға бастайды. Сонымен бірге, рухани жаңғыру ұлттық сананың түрлі полюстерін қиыннан қиыстырып, жарастыра алатын құдіретімен маңызды. Бұл – тарлан тарихтың, жасампаз бүгінгі күн мен жарқын болашақтың көкжиектерін үйлесімді сабақтастыратын ұлт жадының тұғырнамасы. Мен халқымның тағылымы мол тарихы мен ықылым заманнан арқауы үзілмеген ұлттық салт-дәстүрлерін алдағы өркендеудің берік діңі ете отырып, әрбір қадамын нық басуын, болашаққа сеніммен бет алуын қалаймын», – деп ұлттық санаға айрықша маңыз берді. Ұлттық сана жер бетіндегі әрбір ұлттың жаһандану заманында өзгеге жұтылмауының, өз ерекшелігін сақтап қана қоймай, әлемдегі лайықты орнын айғақтайтын негізгі кепіл. Біздіңше, ұлттық сана ғана ұлтты ауызбірлікке, тұтастыққа, оның мәңгіліктігіне жол бастайды. Кешегі тарихқа көз жіберсек Алаш ардақтылары Орынбор генерал-губернаторлығына қарасты Торғай, Орал, Омбы генерал-губернаторлығына қарасты Семей, Ақмола, Түркістан генерал-губернаторлығына қарасты Сырдария, Жетісу облыстарына шашырай орналасқан барша қазақты қосуға күш салды. Байқасаңыз, 1917 жылы желтоқсан айында Алашорда өкіметі ресми жарияланған тұста қазақ зиялылары Ұлт кеңесін құрып, оған барлық қазақ облыстарынан белді азаматтарын енгізді. Алашорда, алдымен, ұлттық бірлікті ту етті. Сондықтан қалыптасқан тарихи жағдайға байланысты 1917 жылы шамамен 2 665 441 қазақ өмір сүрген Сырдария мен Жетісуды, яғни, Түркістанды Алашордаға қосу аса маңызды мәселе болды. Ә.Бөкейханов пен М.Шоқай қол қойған жеделхатта: «Екінші жалпы қазақ-қырғыз сиезі бүкіл Алаш баласын біріктіріп, өз алдына автономия етуге қаулы қылды», – деп жазылса, сәл кейін М. Шоқай Сырдария халқына үндеуінде «Сырдария халқына өз тарапымнан айтарым, тегінде Алаш баласының басы қосылатын кезі осы бүгін. Айырылсақ мұнан соң жұрттың басын қосуымыз қиын. Алаш ұранына шаппайтын қазақ баласы болмас» деген тоқтамға келеді. Осылайша, Алаш зиялылары патша өкіметінің құлауын, елдегі революциялық төңкерістерді ұлт мақсатына пайдалануды көздеді. Ал ұлт мақсаты ел болу еді. Қазақ мемлекеттілігін қалпына келтіруді көздеген зиялылар қазақ жеріндегі өзге де ұлттарды бір мақсатқа жұмылдыру үшін Алашорда Уақытша Ұлттық кеңесінің 25 мүшесін бекіткенде оның 10 мүшесін қазақтар арасындағы орыс және басқа ұлттарға қалдырды. Мұны біртұтас мемлекетті құрудағы ішкі үйлесімділік пен қалың көпшілікті ортақ мүддеге бағыттаудың үлгісі деп бағалаған жөн.
Бүгінгі рухани жаңғыру Алаш зиялыларының арман мүддесін, алдына қойған мақсат-міндеттерін іс жүзіне асырып отыр. Бағдарламалық мақаладағы тұтас халықтың қазіргі замандағы бәсекеге қабілеттілігін арттыру – ұлтымыздың мәңгіліктігінің негізгі кепілі. Ол табиғи байлықпен емес, адамдарының білім және ғылымдағы, өнердегі бәсекеге қабілеттілігімен айқындалады. Бір сөзбен айтқанда, ұлтымыздың кескін-келбеті, этностық бірегейлігі, тілі мен ділі – аса маңызды мәселе. Украинаның даңқты ұлы
А.Шульгин М.Шоқай туралы зерттеулерінде: «Алдына қойған мақсатын орындап, азат Түркістанға басшылық етуді жазғанда М.Шоқай Ататүрік ізімен жүретін еді, бірақ оған түгелдей еліктемес те еді. Ол азат Түркістанның кескін-келбетін сақтай отырып, басқа мемлекеттермен бәсекеге қабілетті болу үшін батыс елдерінен көп нәрселерді үйренуі тиіс деп ойлады» деген тоқтам жасаған-ды. М.Шоқайдың мақсаты Қазақстанның алдыңғы қатарлы 30 елдің қатарына қосылу жоспарымен сәйкес келеді. Биік мұратқа ұмтылған ұлттардың бәсекеге қабілеттілігі ғана елдің дамуына жол ашады. Әрине, бұл арада білімнің атқарар қызметі зор. Мұны Ахмет Байтұрсынов 1913 жылы «Білім жарысы» деп бағалап, «Білім жарысының басқадан артық бір жері мынау: бұған шығарған ақша далаға кетпей, көздеген мақсатқа тура тиеді. Егін салсаң, шықпай қалып, босқа шығындау ықтимал, мал жисаң, өліп қалып, босқа шығындау ықтимал, білім бәйгесінен пайда болмаса, шығын болмайды» деген түсініктемесін береді. Оны жалғастырған Халел Досмұхамедов: «Қазақ-қырғыз жұрты оянғаннан бері мәдениет бәйгесінде ілгері кеткен жұртқа жетудің қамын қылып жатыр. Мәдениеттің негізі – білім. Білім тіл арқылы жетіледі. Білімді жұрттардың тілі бай болады», – дей келе, «Аурупа жұрттарының ғылым тілі қылып алған тілі – латын тілі. Латын тіліндегі терминдерді ешкім қалдыруға ниет қылған жоқ, қалдыруға қолдан да келмейді. Ғылым ұлғайған сайын латын терминдері де ұлғайып барады», – деп замана ағымын сезінгендей болды. Уақыт Алаш ардақтыларының терең түсінігін ақтады. Елбасы мақаласынада: «Латыншаға көшудің терең логикасы бар. Бұл қазіргі заманғы технологиялық ортаның, коммуникацияның, сондай-ақ ХХІ ғасырдағы ғылыми және білім беру процесінің ерекшеліктеріне байланысты», 2017 жылы 20-25 маусым аралығында Астанада өткен Дүниежүзі қазақтарының V құрылтайында: «Бұл – ана тіліміздің жаһандық ғылым мен білімге кірігуін әрі әлем қазақтарының рухани тұтастығын қамтамасыз ететін бірегей қадам… Қазақ тілінің латын әліпбиіне көшуі бірлігімізді нығайтып, рухани жақындастыра түседі» деп түйінді ой қорытты. Ол жаңа әліпбидің маңыздылығын айғақтайтын тарихи шешім болды.
Тәуелсіз елдің тұғырының беріктігі білім нәрімен сусындаған өскелең ұрпақтың туған елге деген сүйіспеншілігіне тікелей байланысты. Елбасы: «Бағдарлама неге «Туған жер» деп аталады? Адам баласы – шексіз зерденің ғана емес, ғажайып сезімнің иесі. Туған жер – әркімнің шыр етіп жерге түскен, бауырында еңбектеп, қаз басқан қасиетті мекені, талай жанның өмір бақи тұратын өлкесі. Оны қайда жүрсе де жүрегінің түбінде әлдилеп өтпейтін жан баласы болмайды» дей келе, «Әрине, туған жердің тарихын білген және оны мақтан еткен дұрыс. Бірақ одан да маңыздырақ мәселені – өзіңнің біртұтас ұлы ұлттың перзенті екеніңді ұмытуға әсте болмайды» деген тұжырымымен көпті тағы бір толғандырып тастады. Бұл арада жаһандық әлеммен қабыспайтын ұлтымыздағы кейбір дағдылар мен әдеттерден арылу туралы мәселе арнайы көтерілді. Елбасы оны ашық айтты. Мұндай керітартпалық қасиеттер заманында алаштықтарды да толғандырып еді. Мәселен, Абайдан бастап, М.Дулатовтың «Дау құмар», «Сол қыздың атын ұмыттым», «Досмайыл қажыға ашық хат», «Балаларға жұққаны» атты мақалаларында көтерілген ел ішіндегі шындықтар саналы адамды ойландырмай қоймайды. М.Шоқай өзінің не жеке топтың мүддесіне қызмет ететіндерді жалпыұлттық деңгейдегі қайраткерлер сипатына жатқызбай, ой-өрісі шектеулі, пендешілікті медет тұтқан адамдар деп санаған. Ол «Жалпыұлттық мүддесін жеке қожалықтар мен жеке топтардың мүддесінен жоғары қоя білген, өзінің белгілі бір түзімге белгілі бір себептермен қалыптасқан қатынасын, оған тәуелділігін жалпы ұлт мүддесі тұрғысына сәйкес, ұлттың жалпы жағдайына үйлесетін түзілім жолында құрбан ете білген адамдар ғана нағыз ұлттық патриот және ұлтқа пайдалы қызметші бола алады» дейді. Яғни, жалпыұлттық мүдде бәрінен жоғары тұруы тиіс.
А.Байтұрсынов ХХ ғасыр басында-ақ қазақ байларын қаржыны білім мен ғылымға салуға шақырды. Мақсат Еуропаның игі істерінен, әлеуметтік-экономикалық дамуынан үлгі алу болатын. Ол Ақаңша: «Ұлт намысы дегенді қазақтың көбі екі ауылдың, екі таптың я екі рудың намысы деп ұғады. Басқадан кемшілік көрсе, намыстанбайды, кектемейді, бір-бірінен кемшілік көрсе, кегін жібермейді. Ауылын шауып, адамын сабаса, жауын мұқатып, мақсатына жетіп болғаны. Халықтың көбі сондай болған соң, сол көптің ішіндегі байлар қайда барсын?! Сондықтан қазақ байлары білім бәйгесіне ақшасын Европа байларындай басы бүтін бере алмайды… Осыны есімізге алып, Европа үлгісін қазақтың мүшесіне лайықтап, артығын мінеп, қазақ байларының алдына саламыз» деген жолдармен түсіндіріледі. А.Байтұрсыновтың ашық ойлары «Қазақ» газетінде талқыға ұласты, оны қолдап қаржы бөлген қазақтар қарасы байқалды. Бұл да – бүгінде біз үшін өзекті мәселе. Бағдарламадағы: «Туған жеріне көмек жасаған жандарды қолдап-құрметтеудің түрлі жолдарын табу керек. Бұл жерде де көп жұмыс бар. Осы арқылы қалаларды көгалдандыруға, мектептерді компьютерлендіруге, жергілікті жоғары оқу орындарына демеушілік жасауға, музейлер мен галереялар қорын байыта түсуге болады» деген жолдар Ақаңның ойымен астасып жатыр. Елбасының қаржысы бар әлемдегі қазақтарды ел экономикасына шақырып, тікелей қолдау көрсетуі сол Алаш ісінің жалғасы іспеттес. Бұл мәселе Дүниежүзі қазақтарының V құрылтайында да көтеріліп, қолдау тапты.
Бағдарламада жаһандану заманында ұлттың болмысын сақтау өзекті мәселе екені ашық айтылған. Бұл арада ұлттық болмыс, ұлттық код – ажырамас ұғым. Олардың сақталуы әр ұлттың мәңгіліктігінің кепілі. Оны түсінген шығыстың ойшылы, Нобель сыйлығының иегері М.Иқбал «езілген ұлттардың менін, болмысын ұмыттыру, оларды тарих бетінен жойып жіберудің астыртын жүргізген әдісі мен ойыны» екенін айтып, «…менін жоғалтқысы келмейтін ұлт өзінің өткені, бүгіні мен ертеңі арасындағы қан тамырларын үзіп алмауы» керектігін және әрбір ұлт «қуатты тарихи сана арқылы төл тарихымен үлкен махаббат арқылы тұтастықта болу керек» деп ескертеді.
Кешегі заман мен бүгіннің түйген тәжірибесі елін, туған жерін сүю ғана, оның көркеюіне жол ашады, ұрпақтар сабақтастығын одан әрі дамытады, оны мекендейтін барша ұлтты бір мақсат-мүддеге бағыттайды. Оса арада рухани жаңғырудың еліміздің идеологиялық тірегі екеніне көңіл аударғымыз келеді. Олай болса, Алаш зиялылары көтерген идеялар толығымен бүгінгі қазақ тәуелсіздігімен терең тамырласып жатыр.
Ұқсас материалдар
АҒАЕВТЫҢ САРБАЗЫ
Жарияланған : Облыстық қоғамдық - саяси “Атырау” газеті, 28 наурыз , 2024 жыл, №13 (20 826)
Автор : Аққали Ахмет, тарих ғылымдарының докторы, профессор
САРА ЖОЛЫ Сәкеннің...
Жарияланған : Облыстық қоғамдық - саяси “Атырау” газеті, 28 наурыз , 2024 жыл, №13 (20 826)
Автор : Айдар Сабыров, Х.Досмұхамедов атындағы Атырау университеті психология және педагогика кафедрасының доценті
Өлке тарихында - құнды деректер
Жарияланған : Облыстық қоғамдық - саяси “Атырау” газеті, 28 наурыз , 2024 жыл, №13 (20 826)
Автор : Сайполла Сапанов, тарих ғылымдарының докторы, профессор, Атырау-Орынбор-Атырау
Студенттер ШЕТЕЛДЕ білім алуда
Жарияланған : Облыстық қоғамдық - саяси “Атырау” газеті, 28 наурыз , 2024 жыл, №13 (20 826)
Автор : Жайна Мәлімқожа, Х.Досмұхамедов атындағы Атырау университеті баспасөз қызметінің маманы
МАЙЛЫ ҚИЯН МАҚАТ: ЕРЛІК ПЕН ЕЛДІК ЖОЛЫНДА
Жарияланған : Аудандық қоғамдық - саяси “МАҚАТ ТЫНЫСЫ” газеті, 20 наурыз , 2024 жыл, №12 (11 78)
Автор : Лесқали Бердіғожин, Х.Досмұхамедов атындағы Атырау университеті тарих ғылымдарының докторы, профессор
ПІКІРЛЕР