Атырауда аспан асты мұражайы ашылады

Мемлекет басшысы Нұрсұлтан Назарбаевтың «Болашаққа бағдар: рухани жаңғыру» мақаласындағы «Туған жер» бағдарламасы аясында «Қазақстанның қасиетті рухани құндылықтары» немесе «Қазақстанның киелі жерлерінің географиясы» жобасы бойынша атқарылатын жұмыстар, еліміздің барлық өңірінде көне тарихи орындарды тауып, зерттеп, оны келешекке аманаттауға орасан септігін тигізетін болады.

Бүгінде жер табытына құр­санған кейбір қалаларымыздың ізін тауып, олардың өмір сүрген дәуірі, сәулеті мен мәдениеті, экономикалық кескін-келбетін анықтау, кешегі тарихы бүгінгі таным-санамен бағамдау жо­лындағы жұмыстар Елбасы ма­қаласынан соң, тың ізденістерге түрен салды.
«Туған жер» бағдарламасы аясында жүзеге асуы мұрат бол­ған жобаның атауына мән бер­сек, қасиетті рухани құндылық­тарды сақтай отырып, қосымша нақты киелі жерлердің картасын жасауымыз керек дегенді біл­діреді. Ол үшін республика­мыздағы әр облыс өз өңірінің та­рихын бүтіндеп, жаңадан ғы­лыми-зерттеулер жүргізіп,
Ел­басының тапсырмасын жү­зеге асыруы қажет.
Елбасы мақаласынан туын­даған маңызды міндеттерді ат­қаруда жергілікті атқарушы би­ліктің қолдауымен Атырау облысы тарихи-өлкетану му­зейі­нің мамандары тынды­рымды еңбек етуде.
Айталық, Атырау облысы тарихи-өлкетану музейінің ма­мандарымен биылғы жылы Қызылқоға ауданындағы «Мия­лы – 3» қорғандарына қазба жұ­мыстары жүргізіліп, нәти­жесінде, сармат тайпасы дәуірі­нің тарихи кезеңдерінен сыр шертетін жәдігерлер табылды.
Шілде айынан бастап, Аты­рау қаласынан 6 шақырым, қала іргесіндегі Томарлы селосынан 2 шақырым және «Жұлдыз – 3» ықшамауданына бірнеше жүз метр қашықтықта орналасқан ортағасырлық «Ақтөбе – Лаэти» қаласына қазба жұмыстарын бастады.
Жуырда көне қала орнына облыс әкімінің орынбасары Әлібек Нәутиев барып, жасалып жатқан жұмыстармен танысты.
Оның айтуынша, археоло­гия­лық жұмыстар «Болашаққа бағдар: рухани жаңғыру» бағ­дар­ламасын жүзеге асыру ая­сында жүргізілуде.
– Көне қала «Ақтөбе – Лаэти» облыс орталығына жа­қын маңнан табылды. Бұл та­рихты жаңаша зерделеуге жол ашып, тарихымыздың парақ­та­рын толықтыруға негіз болатын жағдай. Мемлекет басшысы мақаласында киелі жерлердің Қазақстан халқы үшін маңыз­дылығын, онымен танысу өске­лең ұрпақтың бабалар жүрген жол­ды білуіне мүмкіндік бе­ретінін айтқан еді. Атырауда табылған және енді іздену ар­қылы мәлім болып жатқан көне қалалар орны Қызылқоға, Жы­лыой, Махамбет және басқа аудандар территориясында көп. Мақсатымыз – осылардың бар­лығына қазба жұмыстарын жүр­гізу, оларды қорғауға алу жөнін­де Мәдениет және спорт ми­нистр­­лігіне ұсыныстар беру. Өз­де­ріңізге аян, бүгіндері Аты­рау ай­мағында Алтын Орда ас­та­насының бірегейі болған Сарай­шық қаласын сақтап қалу және қазба жұмыстарына Мәде­ниет және спорт министрлігі тапсырма беріп, жұмыстар атқа­ры­луда. «Ақтөбе – Лаэти» қа­ла­сын қор­ғауға алу үшін құжаттар жа­сақтау және оны қоршауға алып, қорғау мәселелерімен айналысатын бола­мыз. Бұл ұлттың тарихы.Оны келешек ұрпаққа жеткізіп аманаттау сіз бен біздің пары­зымыз, – деді облыс әкімінің орынбасары Әлібек Нәутиев.

Көне қаланың тарихы сыр шертеді
Әлқисса, Ұлы Жібек жолы­ның бойында сауда керуендеріне арналған «Ақтөбе – Лаэти» қаласы жөнінде 1960 жылы ға­лымдар алғашқы болжамдар мен ақиқаттарды айта бастады. Мұнда атыраулық өлкетанушы В.Афанасьевтің көрсетуімен 1965 жылы Қазақстан Ғылым Академиясы Ш.Уәлиханов атын­дағы тарих-археология және этнография институының ғылыми қызметкері М.Мер­щиев алғашқы болып архео­логиялық барлау жұмыстарын жүргізді. Нәтижесінде, Ақтөбе – Лаэти қаласының екі қорған ескерткіштен тұратындығы анық­талды.
Атырау облыстық тарихи-өлкетану музейінен алған мәлі­метке сүйенсек, М.Мерщиевтің пікірінше: «Бірінші ескерткіш – оңтүстік бөлігі негізінен, өзара кескін үйлесімі жөнсіз, оңтүс­тіктен солтүстікке қарай сайды бойлай, ұзындығы жетпіс бес метрге дейін, ені отыз бес метр, биіктігі бір жарым метрге дейін­гі үш төбеден тұрады. Олар бір-біріне таяу орналасқан немесе тура қабысқан архитектуралық кешен қалдықтарының көрінісі сияқты. Негізгі массивтің сол­түс­тік-батыс жағында 5-6 метр жерде неғұрлым кіші құрылыс­тардың қалдықтары болып көрінетін жекелеген екі шағын төбе орналасқан. Одан әрі оңтүстікке қарай сайды бойлай созылған шамалы байқалатын саяз төбе, тағы да неғұрлым кіші құрылыстардың қалдықтары болуы мүмкін», – дейді.
Ақтөбе қаласының жүйелі түрдегі қазба жұмыстары
Л.Галкин жетекшілігімен КСРО ҒА археологиялық институ­ты­ның Еділ – Орал экспедициясы 1974 жылдан басталды. Қазба жұмыстары үздіксіз, кейде араға бір жыл салып жүргізіліп отыр­ған. Оның нәтижелерін
Л.Галкин ҚазКСР ҒА тарих-ар­хеология және этнография инс­титутына ғылыми есеп түрінде берді. Ол қазба орнының 200х80 метр бөлігін белгілеп, қазды. Ақтөбе жөніндегі зерттеу мақа­лаларында, еңбектерінде қала­ның Ақтөбе атына «Лаэти» атауы қосыла айтылады. Архео­лог Л.Галкин, Ақтөбе қаласын итальяндық жиһангерлер, ағайынды Пициганилердің картасындағы Лаэти қаласымен байланыстырады. Қаланың қос атауы осылай пайда болған. Л.Галкин өзінің Лаэти атауы туралыжазбасында: «Лаэти. Мүмкін италяндық саяхатшыға осылай естілген шығар. Түрік сөздерінен бұл сөзге сәйкес, ке­ле­тіні «лайлы» сөзі». Бұл, мүм­кін, мекеннің қасынан ағатын Жайық сағасының су тасқыны кезінде судың лайлануымен және жаз аяғында судың аз мөл­шерінде тағы да лайлануымен байланысты болса керек, – деп тұжырым жасаған.
Жалпы, бұл екі ғалым да көне қаланың тұрғындары қо­ныстанған жеріне барлау жасап, зерттеу жұмыстарын жүргізген.
Сол зерттеулердің нәтиже­лері көрсеткендей, қалада түрлі металл өңдейтін орындар, әй­нек, зергерлік бұйымдар жа­сайтын шеберханалар болған. Қаланың көлемі 200×80 м, бі­регей мәдени қабаты сақталған. Қазба жұмыс­тары көрсеткендей, бұл жерде қолөнершілер қала­шығы болған.
Үйлер шикі саман кірпіштен қаланған, үйлердің көлемі шамамен 4×5 м, екі-үш немесе төрт бөлмеден тұрады. Бөлменің қабырғасын жағалай айналдыра, ені 1,5-2 м-дей болып келетін суфа салынған. Бөлмелер көбіне тандыр пешпен жылытылатын болған. Пештің жылуы суфалар­дың ішіне жүргізілген жылыту жүйесі кандар арқылы өтіп, бұ­рышқа салынған тік мұржа ар­қылы сыртқа шығып кететін болған. Барлық қабырғалар мен суфалар саз балшықпен сыла­нып, әктеліп отырған. Бөлме­лер­дің едені нығыздалып, саз­бен сыланған. Тұрғын бөлме­лерде еденінен қазылған тары мен арпа сақтайтын қоймалар кездеседі.

Ғимараттың сыртын әртүрлі ою-өрнекті, түрлі-түске боялған қаптама плиталармен безен­дірген. Көбіне көгілдір ақық түсті болып келеді. Сондай-ақ қыш кірпіште құрылыста қол­данылған материал болып табы­лады. Оларды үй қабырғасын, іргетасын тұрғызуға, еденге тө­сеуге, өзге де мақсаттарда қол­данған. Ғалымдар мұндай құрылыс материалының IХ-Х ғасырлардан бастап қолданыл­ғанын айтады. Атақты архи­тектор Т.Басенов бұл кiрпiштiң бiр шаршы сантиметрiнің 64,5 кг қысымға шыдайтын мықты­лығын айта отырып, жергiлiктi саздан бұдан артық құрылыс материалын әзiрлеу мүмкiн емес деген пайымдауын айтады.
Қыш бұйымдардан қызыл түсті балшықтан жасалған бұйымдар басым болып келеді, олар темір тотығы, майда қос­палар: пирит, слюда, әкпен ерекшеленетін темірленген балшықтан жасалған. Ас ішуге арналған ыдыстардың бір бөлігі әртүрлі өрнектермен безендіріл­ген түрлі-түсті жылтыр сырлы ыдыстар. Бұйымдардың сыр­лануы әртекті. Кварц, далалық шпат, каолин т.б. сілтілік ма­териалдар 950º С температура­дан жоғары ыстықта шыныға ұқсас қабат қалыптастырып, гла­зурьленеді. Мөлдір қарасұр сырлардың құрамында дала шпатының көп екендігі белгілі. Күңгірттеу сырлардағы глазурь құрамында қалайы тотығы бар. Қоңыр түске мыс тотығын қосу арқылы қол жеткізген. Қызыл балшықты сырлы ыдыстар 900-1200º С температураға дейінгі қышқылды ортада күйдірілген. Екінші бір түрі – кашин балшы­ғынан көркемделіп жасалған пиала, тостаған, құмыра және вазалар. Олар силикат текті ашық ақ түсті кремнезимді балшықтан дайындалады. Сыр­тына көпбояулы полихромды суреттер үстінен жылтыр сыр жағылып жасалған. Әдетте үш түстен тұрады: кашин балшығы­ның өзіндік ақ түсінен, өрнек­тері көк немесе жасыл түспен салынады. Жасыл түс алу үшін мыс тотығы қолданылса, қара­көк түстен көгілдір түске дейін кобальт қолданылған. Мұндай ыдыстар «хорезмдік стиль» деп те аталады. Кобальтпен әше­кейлеу күрделі өсімдікті өрнек түзеді, бұл түр Тимуридтер дәуі­рін­де пайда болып, XIV ғасыр­дың соңынан бастап, XV ға­сырдың аяғына дейін гүлденген.
Ескерткіштен табылған шығыр құралдары және диірмен тастарына қарағанда, бақша шаруашылығы кеңінен дамы­ған. Сондай-ақ мал да көп бол­ған, оны остеологиялық мате­риа­л­дардың, яғни, мал сүйек­тері­нің молдығы дәлелдейді. Осы жердің тұрғындары аңшы­лықпен және балық аулаумен айналысқан. Қорыта айтқанда, бұл жерде барлық дерлік қажетті заттармен қамтамасыз етіп отырған тұтас бір экономикалық кешен болған, одан артылған­дары сауда-саттыққа жіберілген.
Археологиялық зерттеулер­дің нәтижелері мұнда түрлі елдердің ақшалары, соның ішінде, Хұлағидтық елхан Махмұд Ғазанның алтын тиыны және басқа да күміс, мыс тиын түрлері болғандығын көрсетті. Иранды билеген Махмұд Ғазан мен Жошы Ұлысын билеген Тоқтының кезінде белгілі бір келісім бойынша іс-шаралар жүргізілген секілді. Сондықтан Ақтөбе – Лаэтиден иран тиын­дары табылуы таңғаларлық құбылыс емес. Алтын тиынның бетіне Калима шахадат – куәлік сөзі жазылған, яғни, «Алладан басқа Құдай жоқ, Мұхаммед Алланың елшісі» деп жазылыпты. Тиын Иранның оңтүстігіндегі Шираз қаласында соғылған.
Қаланың құлдырауына екі түрлі себеп болуы мүмкін: Әмір Темірдің жорығы немесе Кас­пий теңізі деңгейінің көтерілуі деп жорамал жасалынған.
Қаланың негізгі кәсібі ір­ге­лес Алтын Орда қалаларын қолөнер заттарымен қамтама­сыз ету және Хорезм, Иран сын­ды ел­дерге сапар шеккен сауда ке­руендеріне қызмет ету болған.

Археологтар көне қаланың өндіріс орнын тапты
Қазіргі таңда жүріп жат­қан қазба жұмыстары бұл ға­лымдар белгілеген қалашықтың бөлігіне қатысты емес. Бұл қазылып жатырған 20х20 метр жер бөлігіне алдымен, музей мамандары барлау жұмысын жүргізіп, топырағын тазалап, құрылыстың кірпіші қаланған қабырғаларының орнын анықтады. Осы қабырғалардың негізінде, қазба орнында бөл­мелер пайда болды. Кейбір бөлмелерден, қыш ыдыстардың сынығы, металл қорытпалары­ның қалдығы, моншақтар және жазуы сақталмаған мыс тиындар табылды. Металл өнімдерінің қалдықтары, әсіресе, арнайы ошақтардың ішінен шықты. Бұл ошақтардың кейбіреуі кірпіш­пен қаланса, кейбіреуінің арнайы мұражасы жасалынған. Демек, бұл қазылған орындағы ошақтар қалашықтың жанында тұрмыстық шеберхананың болғандығын растайды. Қазба орнындағы жер қабаттарына қарап отырып, теңіз астында қал­ған қалашықтың аз сақ­талған қабырғаларының бөлігін көруге болады.
Музей қорында аталған қазба орнының 500-ге жуық жәдігері сақталған. Оның ішін­де алтын монетаның, жоғары сапалы алтыннан, қыштан жа­сал­ған сәндік әшекей бұйым­дары мен жебе ұштары, құмы­ралар табылды.
Атырау облыстық тарихи-өлкетану мұражайының дирек­торы Рашида Харипованың айтуынша, бастапқыда қаланың орнынан түсеміз деп ойлағаны­мен де, археологтар өндіріс орнына тап болған. Оған сол жерде табылған жәдігерлер арқылы көз жетіп отыр. Қалып жүзік, моншақтар соғуға ар­налған немесе үйдің сыртын әрлеуге арналған қалыптардың табылуы болжамды нақтылап тұр. Ендігі мәселе – көне қала орынының сызбасын жасап, қа­лашықты қайта қалпына кел­тіріп, аспан асты музей қорығын жасау. Бұл – ішкі туризмді дамытуға негіз болады.
Сайып келгенде, бұл пікірді көне қаланы қазу жұмысын жүргізген археолог М.Қалменов те қолдап отыр.
– Менің пайымдауымша, бұл жерде қазір 0,0001 пайызы ғана ашылған сияқты. Мына енді нақты айту қиын, меніңше, әлі ұзақ жылдық жұмыс бар. Жеке өзімнің барлау жұмыс­тарым бойынша, орташа 10 га жерде осы қаланың қалдықтары орналасып жатыр. Бізге әзірге бұйыртқаны – өндіріс орны. Көне қаланың облыс орталы­ғына таяу болғаны туризмнің дамуына жол ашады. Бұл жер – тарихшы, археолог боламын деген арманы бар жастар үшін таптырмас тәжірибе алаңы. Осы қазба жұмыстарына Х.Дос­мұха­медов атындағы Атырау мем­лекеттік университеті сту­дент­тері мен «Жасыл ел» жасағы құрамындағы отызға жуық жастар қатысты. Жалпы, көне қалалар бойынша ғылыми зерт­теулерге ден қоюды талап ететін жаңа кезең келгендей, – дейді Мұрат Қалменов.
Ақтөбе – Лаэти қалашығына қазба жұмыстары аяқталған соң, музей мамандары Сарай­шық қаласына ұйымдас­тырыла­тын қазба жұмыстарына қаты­суды жоспарлап отыр. Өйткені бұл археологиялық экс­педиция келешекте Елбасы­ның тапсыр­масына сәйкес, ру­хани құнды­лық­тардың маңыз­­­дылығын арттыру, өлкетануға қатысты жүйелі зерттеулерді жүргізу, облыс­тың көне тари­хына қазба жұмыстары арқылы нақты тұ­жырымдар жасай білу үшін музей мамандарына зор тәжірибе алмасу болады.
Келешекте Атырауда аспан асты музейлері жо­басын жүзеге асыру­ға мол мүмкіндік бола­ды деп кү­тілуде.
Айтарлығы, биыл Атырау облысында «Бо­лашаққа бағдар: ру­хани жаңғыру» бағ­дарлама­сын жүзеге асыру мақ­сатында үйлес­тіру орта­лығы ашылды. Жоба­лық кеңсе бағдарлама­ның «Ту­ған жер», «Киелі жерлер геогра­фиясы», «100 жаңа есім» бағыт­тарын іске асырады. Орталық құрамына мемлекеттік орган­дар, мәдениет пен білім сала­ларының өкілдері кірген.
Сайып келгенде, тарихты зер­делеп, оны ұрпаққа аманаттауға арналған Елбасы Н.Назарбаевтың «Болашаққа бағдар: рухани жаңғыру» мақаласындағы «Туған жер» бағ­дарламасы аясында «Қазақ­станның қасиетті рухани құн­дылықтары» немесе «Қазақ­станның киелі жерлерінің географиясы» жобасы бойынша ат­қарылар жұмыстардан халық зор үміт күтуде. Үміт ақталғай!

Тізімге қайта оралу