Халел Досмұхамедов ғұлама ғалым ағартушы педагог

Халқымыздың тарихында белгілі орны бар, ұлтымыздың рухани өрлеуі мен дамуына айтарлықтай үлес қосып келе жатқан өңірлердің бірі – бүгінгі Атырау облысының аумағы екені баршаға аян. Ежелгі халқы өз алдына ұлыс болып, іргесін бекіте бастаған алмағайып заманнан бері Атырау өңірінің теріскей жағында шалқып жатқан ұлан-ғайыр даланың тарихи рөлі бүгінгі таңда зерттеушілерді тоқтаусыз қызықтырып келеді. Есте жоқ ескі дәуірлерде осы өңірден қаншама батырлар, ақын-жыраулар, ділмәр шешендер мен данагөй билер шықты десеңізші! Атыраудың арыстары қазақ сахарасының қоғамдық өмірінде өз қолтаңбаларын қалдырған алыптар еді.

Біз осы Атырауда өлкесінің арғы-бергі тарихына көктей шолу жасап, оның кейбір маңызды кезеңдерін тәптіштей таразылап жатуды жөн көрмедік. Біздің міндетіміз – отандық тарихымыздың көлеңкелі тұстары мен ақтандақ ақиқаттарын халқымен қайта қауыштыру.

Ұзақ жылдар бойы, кеңестік идеологияның кесірінен тар қапаста қамалып, қуғын – сүргіннің құрбаны болған арыстар есімін ел тарихына енгізу – кейінгі ұрпақтың азаматтық борышы. ХХ ғасырдың бас кезеңінде қазақ жеріне шуағын шаша бастаған ағартушылық, ұлт – азаттық қозғалыстарының танымал өкілдері осынау қасиетті топырақтан да көптеп шықты.

Солардың бірі, тіпті бірегейі – осы баяндамаға арқау болып отырған Халел Досмұхамедов. Халелдің қазақ халқы үшін, өзінің ұлы отаны Қазақстанның келешегі үшін сіңірген, артына қалдырып кеткен елеулі еңбектері бүгінде бағалауға тұрарлық.

ХХ ғасырдың басындағы қазақ қоғамындағы саяси өмірдің бел ортасында Халелдің қайраткерлік іс – қабілеті ардагер азаматты ұлтының ұраны боларлық биік дәрежеге көтергені рас. Арпалыс кезеңдерде өткізген өзінің қысқа ғұмырында ол дархан дарынын, қарымды қабілетін және еңбекқорлығын мейлінше өз деңгейінде көрсетіп кеткен азамат.

Табиғатынан талантты тұлға – Халелдің қалыптасқан ортасы – қазақтың бақ қонған киелі ауылы мен ел билігін тізгіңдеген билер ортасы еді. Ол өзінің ана тілі – қазақ тілімен бірге латын, араб, парсы, түрік, орыс, неміс және француз тілдерін тиісті деңгейде еркін меңгере біліпті. Осынау көп тіл білетін полиглоттық қасиетті ұлы ғұламаның жан – жақты дарынын ашып көрсетуге септігін тигізді десек, шындықтан алыстай қоймаймыз. Ол тілдің бүлкілдеп соғуын тамыршыдай тани білген сезімтал лингвист, фольклорист, тарихшы- этнограф және аудармашы болған.

Жан – жақты білімінің арқасында биология, зоология, медицина салаларында мән – маңызды жоғары көптеген еңбекткр жазды. Тіпті, Халел Досмұамедұлының бүгінгі таңда биология ғылымының қазақ топырағында өсіп - өркендеуі үшін қосқан үлесі, сонымен бірге оның лингвист ретіндегі еңбектері әлі күнге дейін толық талқыға түспей келеді.

Бұл кісінің азды – көпті зерттеліп, жұртшылықтың, тарихшы зиялыларымыздың назарын аудартып келе жатқан қырларының бірі – оның ұлт – азаттық күрес жолындағы саяси еңбегі, қоғам қайраткері ретіндегі халқына сіңірген қызметі. Бүгінгі ұрпақтың басым көпшілігі, егер білетін болса, Халелді, ең алдымен, нақ осы қырынан таниды және бағалайды. ХХ ғасырдың басындағы қазақ қоғамындағы демократиялық ой – пікірдің қалыптасып, ұлттық ұран дәрежесіне дейін дамытуына тікелей ықпал еткен саяси қайраткерлер саясат аренасына талай алып ой иелері мен қарымды қайраткерлерді көтерді. Ұлт санасында сан ғасыр тұншығып жатқан азаттық идеясын ұлт ұраны деңгейіне жеткізіп, оны іс жүзіне асыра білді. Қазақ халқының тарихында еңселері биік, жүздері жарқын, есімдері алтын әріптермен жазылар ұлт зиялыларының қатарынан Алаштың қайраткер ұлы Халел Досмұхамедұлы да көрнекті орын алады.

Ұлтының басқа жұртпен терезесі тең, тәуелсіз ел болуын мақсат тұтқан қазақтың ат төбеліндей зиялы қауымы Алаш есімін ұран қылып, қаншама қайрат жасаса да, қол астындағы халыққа Кеңес өкіметі саясатының зорлықшыл әдістерін де мойындап, қолдарынан келгенше туған халқына игі қызмет көрсетуге әрекет етті. Зиялы қауым өкілдері ұстараның жүзіндей жалт – жұлт еткен саясаттан амалсыз бас тартып, халқының келешегі жолында мәдени ағартушылық қызмет атқарды. Қазақ халқының санасын жайлаған дерттің емін біліп, қараңғыда қарманған халқын жарыққа жетелеген ұлт зиялылары енді өздерінің терең білімі мен қолдан келер жақсылығын халқының жарқын болашағына арнады.

Алащ үкіметі таратылған соң, қазақтың озық ойлы зиялылары Кеңес өкіметінің мәдени – ағартушылық жұмыстарына, елдегі мәдени қайта құру істеріне белсене араласады. 1920 жылдың күз айларында ол Қазақтың халық ағарту институтына оқытушы болып қызметке тұрғаны белгілі. Сонымен қатар Халел Орта Азия университеті медицина факультетінің ауруханасында ординаторлық қызмет жасайды.

... 1923 жылы Түркістан Республикасына қарасты ғылыми кеңестің төрағасы болып сайланып, мемлекеттік ғылыми баспаның бөлім жеткшісі міндетін де қоса атқарып жүреді... Кеңес өкіметі қатарындағы Түркістан автономиялық республикасы құрамына Қазақстанның біршама жері мен халқы кіретін еді. Республиканың орталығы Ташкент қаласында қазақтың озық ойлы азаматтары бірлесе жемісті еңбек етті. Кезінде кеңестік идеологияға қарсы шығып, тәуелсіз ұлттық мемлекет құруды мақсат тұтқан ұлт зиялылары жаңа өкімет тарапынан өздеріне деген сенімсіздік пен суық қабақты сезіне жүрсе де, халқының ертеңі үшін ұлт тағдырына бей – жай қарай алған жоқ. Осы бір аласапыран кезеңде қазақ қоғамында қалыптасқан жергілікті ұлт зиялыларының ағымы мемлекет саясаты мен ұстанған идеялары арқылы бір – біріне қарама – қарсы келсе де, олар заман ағысына қарай қандай жолды таңдаса да, алдарына қойған мақсаттары біреу – ақ – ол халқына, ұлтына қызмет ету еді. Осы мақсатта ардагер азаматтарымыз барлық идеялық тартысты тоқтатып, бір арнадан табылып, жұмыла жұдырық болып, қиын – қыстау кезеңде бір – біріне сүйеу бола білді.   Міне, біздің халқымыздың тарихына бұйырғаны, алайда тар маңдайға сыймай кеткен, қайталанбас зиялы қауымның қыруар еңбегінің бір көрінісі.

Біз Сейфулиннен Жұмабаевты, Жандосовтан Тынышбаевты, Нұрмақовтан Ермековты, Сәдуақасовтан Бөкейхановты, Рысқұловтан Досмұхамедовты бөліп-жарып, олардың еңбектері мен қызметтерін жеке-жеке көрсетуге, бірінен бірін жоғары коюға абай болуымыз керек. Бұл азаматтардың қай-қайсы да бар өмірін халқына арнап, сол жолда өздерін құрбан еткен жандар.Өздерінің от-жалын ғұмырында бірін-бірі толықтырған қазақтың келбетті ұлдары еліне баға жетпес еңбек еткен асыл тұлғалар еді.

Кешегі тар заманда қуғын-сүргінде жүрген Алаштың ардагер ақыны Мағжан Жұмабаевты Сәкен Сейфуллин қызметке тартса, қазақтан шыққан тұнғыш теміржол инженері Мұхаметжан Тынышбаевты Тұрар Рысқұлов Түрксиб теміржол құрылысының штабына әкеп отырғызды. Халел Досмұхамедұлы да Рысқұловтың тікелей көмегімен республиканың мәдени-ағартушылық саласына жұмысқа тартылды. Міне,Ташкенттегі зиялы қауым ортасында Халел Досмұхамедовтың ғалымдық, ұстаздық, қайраткерлік болмысы жарқырай көрінеді . Қазақтың асыл арыстарының 1920-1937 жылдардағы өмірі мен қызметінің әрбір күні қауіп-қатер, жала, қуғындалумен қылшылдаған қылыштың жүзінде өтті. Зұлмат заманның тар шеңберінде, күнделікті аңду мен қуғын астында халқымыздың ардақтылары қазақтың рухани-мәдени құрылысының дамуына айтарлықтай үлес қосып үлгерді. Олар жұртының шын мәніндегі жанашыр арашашысы екендерін көрсетті. Ешқандай саясат пен ұлтшылдық идеяны көксемей-ақ, халқының қажнетіне жарауға тырысты Бұл жағдай түсінікті де еді, ендігі жерде ұлттық ұранды көтеруге, күшіне әбден енген Кеңес үкіметі ешқандай мүмкіндік бермеді. Ұлт зиялыларының үкімет саясаты аясындағы нақты іс-әрекеттері халқына рухани қызмет ету және оның сана-сезімін шамасы келгенше улы идеологиядан аман сақтау болды. Тәуелсіз ұлттық мемлекет дәрежесіне жете алмаса да, ендігі жерде қазақтың ұлттық болмысы мен рухын сақтап қалуға еңбек етті.                                                    Халқының еңселі ел болуын көксеген ұлт зиялылары ел арасындағы оқу-ағарту саласын көтеруді, сөйтіп, жұрт санасын сауықтыра отырып, ұлттық болмысты сақтауды мақсат тұтты. Олар Кеңес үкіметінің алысты көздеген зымиян саясатының негізгі түп-төркінін де білді. Осы саясатпен іштей, астыртын, өздерінің білім-қабілеттері мен іс-әрекеттерін жұмсай отырып күрескен есіл боздақтар алдымен ұлтының этнос ретінде жойылып кетпеуі үшін оның тілін, әдет-ғұрпын, әдебиетін, мәдениетін, тарихын жинақтап, зерттеп-зерделеп, ұлттық рухын байлығына айналдыруға тырысты. Осы салада олардың, атап айтқанда, М.Тынышбаев пен С.Асфендияровтың тарихтан, Ж.Аймауытовтың психологидан, А.Байтұрсыновтың тілден, М.Жұмабаевтың педагогикадан іргелі еңбектері туындады. Бұлар еліміздің рухани тәуелсіздігі үшін ұлт зиялыларының қаламы мен білімінен туған ерекше күрестер көрінісі болды. Халел Досмұхамедұлы да осы жылдары тарих, әдебиет , педагогика салаларында айтарлықтай мұралар қалдырып еді...

Қазақ педагогикасы мен ағартушылық саласында айрықша із қалдырған көрнекті тұлғалардың бірі – Халел Досмұхамедұлы. Халел ұлттық педагогиканы ғылыми түрде негіздеп, бір ізге түсіруде үлкен еңбек сіңірген еді .Ол кісінің бұл саладағы еңбегі көп уақытқа дейін зерттелмей келгені оның саяси белсенділігіне, ұстаған жолы мен идеясына байланысты екені қазір баршаға аян. Өйткені "халық жауы" деген жалған айдар тағылған арыстарымыздың қатарында Халел болды. Ғұламаның көптеген еңбектері қиын-қыстау заманда, өкімет тарапынан қудалау кезінде жоғалып кеткендіктен ол ақталғаннан кейін де оның артында қалған ұлан-ғайыр мұрасын тауып, талқыға салып, іріктеп,ғылыми тұрғыдан зерттеу оңайға түсіп жатқан жоқ..

Қазіргі таңда қолда бар еңбектері ғұламаның ғылыми қызметін зерттеуге негіз болып отыр. Көрнекті тұлғаның ағартушылық саласындағы еңбегінің, педагогтік-ұстаздық қызметінің алатын орны ерекше. Ол қандай жұмыста жүрсе де,өзінің дәрігерлік міндетін бір сәт ұмытқан емес. Балаларды жанындай жақсы көрген ол, көбінесе, тіпті айдауда жүрген кездерінде де, мектеп дәрігерінің қызметін қоса атқарып отырған. Институтта жүрген жылдары бала тәрбиесімен айналысқан ғалым – педалогия кафедрасын ұйымдастырып, кейіннен "Педалогия ғылымының профессоры" деген атағын да алған. Халқының тәнінің саулығын бәрінен жоғары қойған Халелдің қасиетті мамандығы халқының мұқтажын өтеуде үлкен еңбекке айналды.

Ол кісі Ташкент қаласында орналасқан және сол кездегі ел ішіне білімнің жарық сәулесін таратуда елеулі ықпал жасаған Қазақтың халық ағарту институты деп аталатын оқу орнында жұмыс істеді. Бұл өзі мектептер мен мектептен тыс мекемелер, халық ағарту ұйымдары үшін мамандар даялайтын жетекші оқу орындарының бірі болған. Ұлтының рухани жаңғыруы мен мәдени дамуына қызмет еткен ұлт зиялылары осы мақсатта өздерінің ағартушылық ұйымдарын құрып, оны өз мақсаттарын іске асырудың тетігіне айналдырды.

Ташкентке шоғырланған зиялы қауым өкілдері ұлтына мәдениет шамшырағын жеткізуді мақсат еткен "Талап" атты қоғам құрады. Қоғам төрағасы болып – Халел Досмұхамедов, мүшелері: профессор Александр Эдуардович Шмидт, Иса Тоқтабаев, Мырзағазы Есболов, Мұхамеджан Тынышбаев, Мұхтар Әуезов,Қасым Тыныстановтар сайланады. Мағжан Жұмабаев, Әбубәкір Диваев, Николай Архангельский, Тұрар Рысқұлов, Сұлтанбек Қожановтар "Талап" жұмысына белсене араласады.Ондаған кітап,оқу құралдары осы қоғам күшімен жарық көреді.

Х.Досмұхамедұлының республикадағы оқу-ағарту саласына сіңірген елеулі еңбегі ескерусіз қалған жоқ. Халел 1927 жылы доцент,1929 жылы профессор атағы берілді. Ол 1924 жылы Ресей Ғылым Академиясының Оталық Өлкетану бюросының тұңғыш корреспондент-мүшесі болып сайланды.Сонымен қатар өзінің мамандығы бойынша Денсаулық Сақтау Комиссариатында жоспарлау-ұйымдастыру басқармасының меңгерушісі қызметін де атқарған.1924 жылы Ташкентте Қазақ-қырғыз білім комиссиясы жанынан "Сана" журналын шығарып,өзі басшылық жасап отырды.

Халық ағарту саласында атқарған жемісті еңбектері Халелдің шын мәнісінде халқының жанашыр ұлы екенін көрсете білді. Досмұхамедұлы мәдени-ағарту тұрғысында былай деді: "...Заманымыз – мәдениет заманы, мәдениетке біілім жеткізеді. Білім оңайлықпен қолға түспейді. Білім...алуға көп еңбек, аса сабыр керек. деп айтқан. Халелдің тереңнен тартқан бұл ойының түп төркіні – халқына еңселі ел болам десеңдер алдымен оқу-білім, мәдениетке бет бұруын көрсетуі еді. Оқу-білімге мұқтаж қазақ халқының рухани дүниесінде үлкен төңкерістер жасаған ХХ ғасырдың 20-30 жылдарындағы мәдени-ағарту жұмыстарының бел ортасында жүрген Досмұхамедұлы өзінің тұңғиық,таза даналық ойлары мен еуропалық сапалы білімін ұштастыра білді.

Х.Досмұхамедұлы этнопедагогика мен этнопсихология саласына айтарлықтай қомақты үлес қосты. Қазақ халқының ұлттық мінез-құлқының ерекшеліктерін ғылыми тұрғыда алғаш рет негіздеді. Халелдің этнопсихология мен этнопедагогика саласында айтқандары көбіне оның фольклорлық еңбектерінде жарияланған.Оның себебі,ұлттық педагогика мен психология ерекшеліктерін ғұлама осы саладан іздеген екен.

Этнопсихология қарастыратын психологиялық мәселелер ауыз әдебиетінде өлшеусіз мол. Мұны Х.Досмұхамедұлы өз еңбектерінде анық көрсете білді. Мысалы,қазақтың айтыс өнерінің сан алуан түрлерінде адам жан-жүйесінің небір жақтары - ойлау,сөйлеу,қиял,сезім,ерік-жігер,мінез,т.б. - әр қырынан көрініп жатады.

Халелдің пайымдауынша – қазақ халқының ауыз әдебиеті – тәлім-тәрбиенің негізгі қайнар көзі оның бұлай тұжырымдауына себеп,өзінің рухани білімінің осы салада қалыптасқанында жатыр.Ол қазақ әдебиетінің қай жанры болмасын,тәлім-тәрбиелік мазмұнға бай келетінін онда көшпенді халықтың өмір салты, психологиясы жан-жақты көрініс табатынын айтады. "Қазақтың жеке өмірінің барлық сәттері туғаннан бастап өмірінің соңына дейін,жеке адам,тұтас халықтардың немесе жеке рудың туған өміріндегі барлық оқиғалар халық әдебиетінде жырланады.Мәселен,сәбидің дүниеге келуі мен алғашқы жылдары халық поэзиясында шілдехана,бесік жыры, (колыбельная песня)атты арнайы жырлар түрімен аталып өтеді",-дейді Халел.Ол халқының болашағы – келер ұрпақтың келешегі мен ертеңін де ойдан шығармай, арнайы көңіл бөліп отырған. Жас ұрпақтың ұлттық тәрбиесінің бастау бұлағы – халықтың қайнаған тұрмыс-тіршілігі мен салт-дәстүрлерінің халық әдебиетіндегі көріністерінің маңыздылығын көрсетеді.

Х.Досмұхамедұлының айтуынша, ұлттық тәлім-тәрбие сәбилік, бозбалалық ,жастық шақ кезеңдерінде, той-томалақ,айтыс,ән-күй,өлең-жырлардың мазмұнын анық жақсы байқалады,яғни,қазақ баласының шыр етіп жерге түскенінен бастап кәмелетке толғанға дейінгі тыныс-тіршілігі ән мен жырдың аясында қалыптасады. Қазақтың тілі мен өнерін ғасырлар бойы дамыта отырып осы күнге жеткізген ұлттық музыка екенін Халел дәл көрсете білген.Халел өз сөзінде: "...Әдеттте оныңең бірінші еститін үні – анасы айтқан бесік жырының әуені", -дейді. Генетиктердің айтуынша бала ана құрсағында жатқанда-ақ анасының дауыс ырғағын, қимыл-қозғалысын сезініп,белгілі бір этностың тілімен ақпарат алып отыратындығы дәлелденіп отыр. Халелдің бала психологиясының ерекшелігіне байланысты түйіндері халықтық педагогикадан гөрі ғылыми педагогика мен психологияға жақын,этнопедагогика мен этнопсихологияға байланысты айтылған ойлар.Яғни,Халел тәрбие мәселесіне ғылыми сипат беріп қазақ халқының ұлттық психологиясын,оның тіл ерекшелігі мен музыкасын,әсіресе,қасиетті домбырасы арқылы көрсеткен.

"...Қазақтың өз баласын тәрбиелеуде дыбыстық ырғақтардың басты орындарға шығуына,сірә,халық әдебиетінің,халық әндерініңкең таралып,дамуы және қазақтардың өмірдің кез-келген жағдайында өлең шығарып,ән айтуы бір себеп болса керек", - деп Халел алғашқы ойын жалғастырады. Халел осы ғылыми маңызы бар түйініне сабақтас-мына пікірдің этнопедагогикалық мәні айтарлықтай: «Бала тілінің дамуы мен жеке адамның қалыптасуы мәселелеріне халық балалар әдебиетін зерттеудің көптеген мағлұмат беретіні сөзсіз.Сондықтан да қазақ педагогтары бұған дұрыс көңіл аударулары қажет .Халел ұлттың этнос ретінде жер бетінен жоғалмауын,оның одан әрі дамуы-тілге байланысы екенін,әсіресе,жас баланың ана тілін дамыта меңгеруін баса көрсетті.Сол кезде-ақ Халел тіл мәселесін төменнен дамытуды,оны халықтың рухани өмірінен тікелей байланыстыра отырып өрістетуді ұсынған екен.Бұл дегеніміз-ана тіліміздің өмірлік өркендеуінің көрінісі.

Халел халық педагокикасына қатысты атауларға тоқталып,анықтамалар жасады. Ол қолданған атауларының қатарына шілдехана, бесік жыры, сәлемдесу, көрісу, бата, алғыс, ырым, тыйым сөздер, мақал-мәтел, жұмбақ, жаңылтпаш, өтірік өлең, үйлену тойы өлеңдері (жар-жар, той-бастар, қоштасу,сынсу) жоқтау, жұбату, көңіл айту, аруақпен айтысу, әпсана, аңыз, шежіре, айтыс, шешендік өнер,билік сөз,өсиет діни ғибраттық сөз,тарихи өлең,билік сөз,өсиет,діни ғибраттың сөз,тарихи өлең,батырлық жыр,емшілік жырлар,қисса,ғашықтық жыр,түс жору,т.б.жатады.

Халел Досмұхамедұлы әдебиет зерттеушісі ретінде де біраз еңбек сіңірген ғұлама. Оның әдебиет зертеушісі хақындағы қызыметіне академик 3.Қабдолов өте әділ баға берген        «...Данышпан Досмұхамедов мұнымен тынбайды, туған халқының даналығын тек оның өзіне ғана емес, өзге жұрттарға да анық таныту үшін, енді орыс тілінде «Қазахская нородная литература и ее содержание» («Қазақ халық әдебиеті») деген кітап жазып бастырды. Сөз өнері туралы тек осы кітабынан басқа еш нәрсе жазбаса да дәрігер Досмұхамедов тамаша әдебиет зерттеушісі ретінде тарихта қалған болар еді. Өйткені бұл кітап-қазақ әдебиетінің тегі(генезисі)қайнар көзі жайында Халел ашқан Америка. Мұның эпостан қиссаға дейін жіпке тізілген 46 түрлі жанрлық классификацисының өзі мәңгілік маңызын жоймайтын,құнын кемітпейтін әдеби-эстетикалық қисын.

Ал ғұлама ғалым мұнымен де тынбайды."Аламан" деген жинақ, "Исатай-Махамбет",тағы бір кітап бастырып шығады. Соңғы кітапқа алғысөз әрі кіріспе ретінде жазған "Тайманұлы Исатайдың қозғалысы турасында қысқаша мағлұмат"дейтін қысқа емес, ұзын зерттеуі -әдеби-шығармашылық еңбектерінің шыңы.бұл кітап Махамбет жырлары мен Ығылман Шөрековтың атақты "Исатай-Махамбет" дастанының тұңғыш басылымы ғана емес, Махамбеттанудың басы болып табылады. Демек, Қазақ әдебиеттану ғылымының арнаулы бір саласын салып, қалыптастырған тағы да Халел Досмұхамедов деуіміз шарт . Ғұлама Халелдің әдебиет зерттеушісі ретіндегі еңбегіне бұдан артық әділ баға берілмес. Бұл арада атап айтатын бір нәрсе – Халел көп нәрселер туралы, соның ішінде, қазақ әдебиетінің көрнекті өкілдері және олардың шығармалары жөнінде алғаш рет сомды пікір айтқан әдебиетші десек, шындық шеңберінен шыға қоймаймыз. Ол өзінің зерттеу еңбектерінде қазақ халқының ұлттық салт-дәстүрлерін талдай отырып, әдеби шығармалардың мазмұнына, оларда айтылған сүбелі ойларға арқа сүйеп отырады. Оның әдебиетке қатысты кез-келген шығармасын алып, мынау тек әдебиет туралы жазылған екен деуге келе қоймайды. Ғылым салаларын ғалым көбінесе байланыста жазады .Бұл дегеніміз ғұламаның сегіз қырлы бір сырлы әмбебап тұлға ретіндегі жан-жақты терең білімі мен тылсым терең талғамын көрсетеді.

Халел Досмұхамедұлының негізгі мамандығы дәрігер болғанымен, жан-жақты ғалым екендігін жоғарыда айтып өттік. Сол пікірдің дәлелі оның қазақтың тілі туралы жазған еңбектері болып табылады. Ғалым бұл бағытта бірнеше көлемді зерттеу жұмыстарын жүргізген. Қазақ тілінің теориясы мен грамматикалық ұстанымдары әлі толық қалыптаспай,тиістіғалымдар тарапынан тиянақты шешім қабылданбай тұрған кездің өзінде Х.Досмұхамедұлы мүмкіндігінше ғылыми тұжырымдар жасай білген. Солардың ішінде, әсіресе,қазақтың төл оқулықтарын жасау барысында өз ойларын батыл келтіріп айтып отырады.

Ең бірінші айтатын нәрсе - ғалым ұлттық ғылым тілін қалыптастыру үшін өз тарапынан белгілі бір еңбектер сіңірген. Олардың негізгі бағыты бүгінде өз құнын әлі жойған жоқ. Әсіресе термин және стиль мәселесінде ғалымның айтқан тұжырымдары бүгінгі таңда да назар аударарлық деп білеміз. Өзінің негізгі мамандығы дәрігер, жаратылыстанушы болғаннан кейін осы бағытта жазылған оқулықтардың тілі ол кісінің зерттеу объектілерінің бірі болған.

Жоғарыда айтып өткеніміздей Х.Досмұхамедов атақты, ғұлама ғалым, дәрігер педагог. Ол өмірінің қиын кезеңдеріне қарамастан білімін терең меңгеріп, ізденісін жалғастыра білді. Бүгін міне осы ғұлама, ғалым ХДосмұхамедовтың туылғанына 135 жыл толып. оның атымен аталып отырған біздің Атырау мемлекеттік университетіміз Қазақстанда ең ірі жоғары мемлекеттік оқу орындарынның бірі болып отыр Х.Досмухамедов атымен аталған университетіміз қазақстанға танымал жоғары оқу орындарының бірі болып отырғанына мен мақтаныш тұтамын. Х.Досмұхамедов сияқты ғұлама ғалымдар өз арамыздан да табылса екен жарығы өшпейтін жұлдызымыз Х.Досмұамедов қазақстанға танымал болып қоймай барша әлемнің де жадында жүрсе екен.

1. Досмұхамедұлы X. Таңдамалы (избранное)- Алматы: Ана тілі, 1998.
2. Қорқытов Б. Атырау билері мен батырлары- Алматы: Өлке, 1992.
3. Досмұхамедұлы X. Аламан - Алматы, Ана тілі, 1991.
4. Сыздықов Қ. Керімов Ш. Алқаласа әлеумет. Жыр жинағы- Алматы, 1991.
5. Озғанбай Ө. Ресей Мемлекеттік Думасы және Қазақстан (1905-1917 ж.ж.) - Алматы, 1999.
6. Нұрпейісов Қ.Н. Алаш һәм Алашорда - Алматы 1995.
7. Қойгелдиев М.Қ. Қазақ демократиялық интеллигенциясының 1905-1917-ші жылдардағы қоғамдық- саяси қызметі.
Докторлық диссертацияның авторефераты-Алматы, 1994-28
8. Қойгелдиев М.Қ. Қазақ демократиялық интеллигенциясының 1905-1917-ші жылдардағы қоғамдық- саяси қызметі. Алматы, 1997
9. Қойгелдиев М.Қ. Алаш қозғалысы- Алматы, 1995.
10. Тынышпаев М. История казахского народа. Составители и авторы предословия Такенова А.С., Байғалиев Б.-Алматы: Қазақ университеті. 1993.
11. Озғанай Ө. Ресей мемлекеттік думасы және Қазақстан (1905-1917 ж.ж)- Алматы: 1999.
12. Нұрпейісов К., Құлкенов М., Хабижанов Б., Меклпеов А., Халел Досмүхамедұлы және оның өмірі мен шығармашылығы - Алматы Санат, 1996.
13. Табылдиев Х.Б. Есімі ел есінде "Денсаулық" 1995, № 7.
14. Досмұхамедұлы X. Жұқпалы аурулар хақында // "Қазақ" газеті 1914 № 60, № 62.15.     Қазақстан ұлттық энциклопедиясының бас редакциясы - Алматы. 1998.
16. "Қазақ газеті". 1917.
17. Нұрпейісов К.Саяси көзқарас Халел Досмұхамедұлы және оның өмірімен шығармашылығы - Алматы: Санат 1996.
18. Алаш орда. Сборник документов - Алматы: 1992.
19. Аманжолова Д.А. Казахский автономизм и Россия. История движения. Алаш - Москва. Россия молодая. 1994.
20. Досмұхамедов X. Табиғаттану. І-бөлім Ташкент,1922.
21. Досмұхамедов X. Жануарлар I- бөлім. Қызылорда, 1928.22. Досмұхамедов X. Адамның тән тірлігі. Қызылорда, 1927.
23. Досмүхамедов. X. Денсаулығыңды сақгай біл. Алматы, Балауса, 1997.
24. Алты алаштың мақтанышы Республикалық "Х.Досмұхамедов оқулары" атты ғылыми-практикалық конференңия материалдары. Атырау, 2000.
25. Хабижанов Б. Дәрігерлік қызметі ел ішіндегі жұқпалы аурулармен күрес. Халел Досмұхамедұлы және оның өмірі мен шығармашылығы - Алматы, Санат. 1996.|
26. Досмұхамедов X. Қазақ-қырғыз тіліндегі сингармонизм заңы. Ташкент, 1924.
27. Сейталиев Қ.Б. Әмбебап ғалым-педагог // Қазақстан мектебі. 1994, № 6.
28. Сейталиев Қ.Б. “Қазақстанда жоғары педагогикалық білім берудің дамуы. Алматы, Республикалық баспа кабинеті 1996.
29. Қоянбаев Ж.Б., Қоянбаев Р.К. Педагогика. Астана, 1998.
30. Әубәкіров С. Экология тану. Алматы, 1995.
31. Көшербаев Қ. Қазақ тілі мен әдебиеті - ұлт мәдениетінің тірегі.// Қазақ тілі мен әдебиеті. 2000. № 7.
32. Сыздықов Қ. Керімов Ш. Алқаласа әлеумет. Жыр жинағы. Алматы, 1991.
33. Шәріп Амантай. Абай және үлт // Қазақ әдебиеті. 2000.
34. Әуезов М.О. Әдебиет тарихы- Алматы. 1991
35. Досмұхамедұлы X. Исатай-Махамбет.- Алматы: Өлке, 1991.
36. Х.Досмұхамедұлы атындағы Атырау мемлекеттік университетінің Хабаршысы. Ғылыми журнал.
37. К.Қожахметова. Мектептің ұлттық тәрбие жүйесі: теория және практика. Алматы. РБК, 1997 ж.
38. С.Қалиев, Қ.Жарықбаев Қазақ тәлім-тәрбиесі. Алматы, 1995.
39. Ә.І.Сембаев. Қазақ совет әдебиетінің тарихы. Алматы, 1967.
40. Қ.Құнантаева. Қазақстанда білім беру ісінің тарихы. Алматы, 1917-1990.
41. ІІІ Республикалық «Досмұхамедов оқулары» Атырау, 2003.
42. Атырау мемлекеттік университеті: бүгіні мен болашағы. Алматы, 2001.
43. Х.Досмұхамедұлының өмірі мен шығармашылығы. Алматы, «Сана» - 1996.
44. Досмұхамедов Х. Таңдамалы. Алматы: «Ана тілі», 1998.
45. ӨРОМА. Р-372 қор 1-тізбе, 15-іс, 51-73 п.
46. ӨРОМА. 17-қор, 1-тізбе, 293-іс, 25 п.
47. Нұрпейісов К., Құлкенов М., Хабижанов Б., Мектепов А., Халел Досмұхамедұлы және оның өмірі мен шығармашылығы –Алматы Санат, 1996-115 б.
48. ӨРОМА. Р-34 қор 1-тізбе, 293-іс, 25 п.49.   Нұрпейісов К., Құлкенов М., Хабижанов Б., Мектепов А., Халел Досмұхамедұлы және оның өмірі мен шығармашылығы – Алматы Санат, 1996-133 б.
50. ӨРОМА. Р-34 қор 1-тізбе, 2114-іс, 13 п.
51. ӨРОМА. Р-34 қор 1-тізбе, 2114-іс, 13 п.
52. ӨРОМА. Р-34 қор 1-тізбе, 2114-іс, 13 п.
53. «Сана» 1923 №1.
54. Алтын алаштың мақтанышы. Республикалық оқулары-Атырау, 2000-60 б.
55. ӨРОМА. Р-34 қор 1-тізбе, 2114-іс, 36 п.
56. Досмұхамедов Х. Табиғаттану. І-бөлім Ташкент, 1922, 6-11 б,б.
57. Досмұхамедов Х. Жануарлар І-бөлім Қызылорда 1928, 229 б.
58. Досмұхамедов Х. Жануарлар І-бөлім Қызылорда 1928, 3 б.
59. Досмұхамедов Х. Жануарлар І-бөлім Қызылорда 1928, 3-229 б.
60. Досмұхамедов Х. Адамның тән тірлігі. Қызылорда 1927, 4 б.
61. Досмұхамедов Х. Адамның тән тірлігі. Қызылорда 1927, 308 б.
62. Досмұхамедұлы Х. Бірінші том. Жан саулығы/ Құраст. Проф.Ғ.Әнес.- Алматы: «Арыс» баспасы, 2017. – 432 б.
63. Досмұхамедұлы Х. Екінші том. Тән саулығы/ Құраст. Проф.Ғ.Әнес.- Алматы: «Арыс» баспасы, 2017. – 496 б.
64. Досмұхамедұлы Х. Үшінші том. Жануарлар / Құраст. Проф.Ғ.Әнес.- Алматы: «Арыс» баспасы, 2017. – 536 б.
65. Мұратова А. Х. Досмұхамедұлының Қазақстан ғылымы мен қазақ тілінің дамуында алатын орны. //Қазақ тілі мен әдебиеті. 2000, №4 52-53 бб.
66. Досмұхамедов Х. Денсаулық сақтай біл. Алматы, Балауса 1994. 4 б.
67. Досмұхамедов Х. Денсаулық сақтай біл. Алматы, Балауса 1994. 69 б.
68. Алты алаштың мақтанышы Республикалық «Х.Досмұхамедов оқулары» атты ғылыми-практикалық конференция материалдары. Атырау, 2000. 61-б.
69. Алты алаштың мақтанышы Республикалық «Х.Досмұхамедов оқулары» атты ғылыми-практикалық конференция материалдары. Атырау, 2000. 69-б.
70. Досмұхамедұлы Х. Таңдамалы (избранное) – Алматы: Ана тілі, 1998, 349 б.
71. ҚРОМА. 693-қор, 47-іс, 123-124.
72. Әлімханова.Р. Халел басқарған «Талап» қауымы. // Ақиқат. 1998 №3 62-64 б.б.
73. 1 Ағартушы Халел. Жинақ /Құраст. Ғ.Қабдолқайырұлы. – Алматы: «Арыс» баспасы, 2004. –272 б.

          

  

 

    

  

 

   

Университет профессорлары Аққали Ахмет пен Сайфулла Сапановтың 2019 жылғы Ресейдің Мәскеу және  Воронеж  қаласына жасаған ғылыми іс-сапары барысында әкелген құжаттарынан

автор: Базарғалиев Ғабит Бағытжанұлы