Халел Досмұхамедов және оның мұрасы

«Өз жұртына жұмыс қылып, еңбек сіңірген адамдарды қадірлеу - елдіктің белгісі»

— Халел Досмұхамедов

    

Атырау өлкесінің ардақты перзенті 

    Қазақстан Республикасының елдігі мен ертеңін ойлап, қам жеген, туған халқының көкірегіне сәуле құюды мақсат еткен қазақтың көптеген асыл азаматтары ХХ ғасырдың 30-жылдарында тағдыр тауқыметін тартып, жалаға, жауыздыққа ұшырап, қиянат құрбандығы болды.
    Тек кейінгі кезде ғана сол зұлымдықтардың беті ашылып, жазықсыз жазаланған аяулы азаматтарымыздың есімдері ортамызға қайта оралды. Солардың бірі –Атырау өлкесінің ардақты перзенті – профессор Халел Досмұхамедұлы. Ол жоғары білімді дәрігер ғана емес, сонымен бірге тарихшы, табиғат зерттеуші, әдебиетші, тіл танушы, аудармашы, ағартушы-ұстаз, қоғам және мемлекет қайраткері болып табылады. Бұл турасындағы салиқалы да, салмақты бағаны алғаш көрнекті сөз зергері Әбіш Кекілбаев берген болатын: «Өзіне табиғат аямай берген дарынды терең біліммен толықтырып, ана тілімізге қоса латын, араб, парсы, түрік, орыс, неміс және француз тілдерін қажетті дәрежеде меңгеріп, сол тілдерде еркін оқып, сөйлеп, жаза білген Х.Досмұхамедұлы көзінің тірі кезінде алдына жан салмас ғажайып лингвист, фольклорист, тарихшы-этнограф, аудармашы болған. Жан-жақты, көл-көсір, әмбебап білімнің арқасында ол биология, зоология, медицина салаларында да көп еңбек қосқан ғалым».

Халел Досмұхамедұлы 1883 жылы 24 сәуірде қазіргі Атырау облысы Қызылқоға ауданы Тайсойған елді мекенінде (№13 ауылда) дүниеге келді. 

  1895ж.тамыз – 1902ж.маусым. Орал әскери реалдық училищесінің оқушысы.
     1902ж.тамыз – 1903ж.маусым. Орал әскери реалдық класының қосымша класының оқушысы.
     1903-1909жж.Санкт-Петербургтегі Императорлық әскери-медициналық акакдемиясының студенті. Академияны үздік бағамен тәмамдаған.
     1909-1913жж. Пермь губерниясының Чердынск уезіндегі Марчанск учаскеінде  дәрігер; Орал облысында Орал қазақ-орыс әскерлерінің кіші дәрігері.
     1913-1918 жж. Орал облысының Темір уезі учаскесінде дәрігер. Оба ауруының ошақтарында болып, оған қарсы күреске қатысты.  (1912,1913 және 1

915жж.)
     1917ж.шілде. Орынборда өткен І Жалпықазақ съезінің төрағасы (ұлттық-демократиялық «Алаш» партиясы құрылды.)
     1917ж. Желтоқсан. Орынборда өткен ІІ Жалпықазақ съезі төрағасының орынбасары. Алаш (қазақ) автономиясы жарияланып, «Алашорда» үкіметі құрылды.
     1918-1920жж. Алашорда үкіметінің Батыс бөлімінің жетекшілерінің бірі (Жаһаншаһ Досмұхамедовпен  бірге.)
     1918 ж. көктем. Мәскеуде Ленинмен және Стелинмен кездесіп, Кеңес Өкіметі мен Алашорданың қарым-қатынасы туралы келіссөз жүргізеді. (Жаһаншаһ Досмұхамедовпен  бірге.)
     1920-1921 жж. Ташкенттегі физикалық әдіспен  емдеу институтының ординаторы; Қазақ пединститутында мектеп дәрігері.
    1920-1921жж. Орта Азия (Түркістан) университеті медицина факультетінің факультеттік хирургиялық клиникасында ординатор.
    1921-1923жж. Түркістан республикасы Халық ағарту комиссариаты жанындағы Қазақ ғылым комиссиясының төрағасы болып тағайындалды.
    1922-24жж. Тұркістан денсаулық сақтау халық комиссариаты коллегиясының мүшесі және емдеу-санитарлық бөлімінің меңгерушісі болып тағайындалды.
    1923ж. Орта Азия мемлекеттік  баспа коллегиясының, кейін Шығыс қазақ мемлекеттік баспасының, кейін Қазақ мемлекеттік баспасы Шығыс бөлімінің мүшесі; 1925 жылдан Шығыс бөлімінің меңгерушісі, 1926жылдан Қазақтың мемлекеттік баспасы басқармасының мүшесі және меңгерушісінің орынбасары.
    1923ж. қыркүйек. Түркістан Республикасы Халық ағарту комиссариаты жанындағы Мемлекеттік ғылыми кеңестің төрағасы болып тағайындалды.
    1923ж.сәуір. Түркістан халық комиссариаты кеңесі мен Түркістан Орталық атқару комитетінің арнайы тапсырмасы бойынша Жетісу облысын зерттеу жөніндегі экспедициялық комиссияның мүшесі болып бекітілді.
    1924ж. қаңтар. Қазақ ағарту институты басқару төралқасының мүшесі. (Ташкенттегі Қазақ пединституты)
    1924ж.15 қаңтар Ресей Ғылым академиясы жанындағы Орталық өлкетану бюросының мүше-корреспонденті болып сайланды.
    1924ж. Түркістан Денсаулық сақтау халық комиссариаты жанындағы эпидемияға (обаға) қарсы күрес Орталық комиссиясыны төрағасы болып тағайындалды.
    924ж.маусым. Түркістан Халық ағарту комиссариаты атынан Орынборда өткен қазақ білімпаздарының съезіне іссапарға жіберілді.
    1924ж.Москвада болып өткен V Бүкілресейлік денсаулық сақтау съезі жұмысына қатысты.
    1924-1925жж. Қазақ ғылым-баспа комиссиясы төрағасының орынбасары болып тағайындалды. Комиссияның міндеті мыналар еді:
1)      Түркістан Халық ағарту комиссариатын ұлттық межелеп бөлуге байланысты Мемлекеттік ғылыми кеңеси пен Орта Азия мемлекеттік баспасының Қазақ Республикасында берілетін мүлігін қабылдап алу;
2)      Қазақ Республикасына берілген ғылыми және баспалық мекемелер жұмыстарының үздіксіз жалғасуын ұйымдастыру.
1926ж. Ресей ғылым академиясы жанындағы Орталық өлкетану бюросының сессиясына Москваға іссапарға жіберілді.
1926ж. Қазақтың Халық ағарту комиссариаты атынан Орта Азиядағы өндірістік күштерді зерттеу жөніндегі конференияға делегат ретінде жіберілді.
1926ж. Қазақ жоғары пединститутында ректордың орынбасары.
1926ж. Қазақ ағарту институтын тарату жөніндегі комиссиның төрағасы болып бекітілді. (Қазақ Халық комиссариаты кеңесінің қаулысы, 1926 жыл, 1 қыркүйек)
1926 ж. Қазақ жоғары пединститунда мектеп санитарлық дәрігер болып қабылданды; оның жанындағы 9-жылдық тәжірибелі-үлгілі мектепте анатомия, физиология және гигиена пәндерінің мұғалімі.
1926-1927жж. «Педология» курсы бойынша Қазақ жоғары пединститутында оқытушы.
1927 ж. Қазақтың жоғары пединституында педология бойынша доцент болып бекітілді.
1927ж. наурыз-сәуір. Қазақ мемлекеттік университетін ұйымдастыру жөніндегі комиссияның төрағасы болып тағайындалды; комиссия университеттің жаңадан ұйымдастырылатын үш факультеттің жалпы шығынын, оқу жоспарын және т.б. қажетті іс-қағаздарын дайындады.
Қазақ Халық ағарту комиссариаты Қазақ мемлекеттік университетін ұйымдастыру жоспарын жүзеге асыру үшін тапсырылған жұмыстарды нақты және уақытылы орындағаны үшін алғыс жариялады.
1928ж. ҚазКСР-де (Алматы қаласында) университет ұйымдастыру туралы комиссияның мүшесі болып тағайындалды. (ҚазКСР Халық комиссариаты кеңесінің 1928 жылғы 3 шілдедегі  №25 қаулысы)
1928ж.қазан. Алматыдағы Қазақ мемлекеттік университетіне қызметке ауыстырылды. ҚазМУ-дің әкімшілік-шаруашылық бөлімін басқару ісі тапсырылды. ҚазМУ-дің педфакультетінде педологиядан оқытушы, әрі педология кабинетін  басқару қоса тапсырылды.
1929ж.19 маусым. ҚазМУ-дің педология кафедрасының профессоры болып бекітілді.
1929ж. Қазақтың пединститутының проректоры болып тағайындалды.
1930ж. 15 қыркүйек. Кінәсіз қамауға алынып, 19 ай түрмеге жабылды.
1932 ж. 20 сәуір. Қазақстандағы ОГПУ үштігінің шешімімен бес жыл концлагерге қамауға алыну жөнінде үкім шығарылып, кейін ол үкім Воронеж қаласына жер аударумен ауыстырылды.
1932-1934жж. Воронеж қаласындағы Орталық қаратопырақты облыстық денсаулық сақтау  бөлімінің Денсаулық сақтау және гигиена институтында бөлім (ОЗФ и П) меңгерушісі.
1934ж.сәуір. Воронеж қалалық балаларды емдеу-профилакториялық амбулаториясы меңгерушісінің орынбасары.
1934ж. Воронеж қаласының Орталық ауданының учаске дәрігері.
1934ж. ЮВЖД санучаскесінің санитарлық дәрігер-эпидемиологы.
1934-1938жж. Аудандық денсаулық сақтау бөлімінің балалар бақшасында дәрігер, пионер лагерінде дәрігер болды (қызы Сәуленің естелігінен)
1938ж. Қайтадан тұтқынға алынып, Алматыға әкелінді.
1939ж.24сәуір. Қазақ КСР Ішкі істер халық комиссариатының әскери трибуналды үкімімен ату жазасына кесілді.
1939ж.19 тамыз. Түрме ауруханасында өкпе туберкулезінен қайтыс болды.
1958 ж. 11 ақпан. Қазақ КСР Ішкі істер халық комиссариаты әскери трибуналының 1939 жылғы 24 сәуірдегі Халел Досмұхамедовке қатысты үкімі КСРО Жоғарғы Соты Әскери коллегиясының шешімімен жойылды. (1958 жылғы  3 наурыздағы ақтағаны жөніндегі анықтамадан)